Inna nazwa: dziki bez, dziki bez czarny, bzowina czarna. Roślina o podobnej nazwie: bez lilak (z jadanymi dla papug kwiatami).

W literaturze hodowlanej często polecane jest podawanie ptakom owoców czarnego bzu oraz stosowanie gałęzi tego krzewu na żerdzie. Pojawia się jednak wiele wątpliwości związanych z tą rośliną. Opinie hodowców, którzy przecież nie są specjalistami biologami czy toksykologami, w tego typu kwestiach, traktowałabym z bardzo dużą ostrożnością.

W artykule postaram się sprawę przedstawić w sposób całkowicie obiektywny, zwłaszcza, że nie jestem botanikiem czy toksykologiem, który prowadziłby własne badania.

UWAGA: to, że w naturze nasze rodzime ptaki jedzą owoce czarnego dzikiego bzu nie oznacza, że nie może on zawierać toksyn. Zwierzęta, które żywią się roślinami zawierającymi toksyny, w toku ewolucji, wykształciły mechanizmy unieszkodliwiania toksyn.

Rodzaj Sambucus

W Polsce można spotkać trzy rośliny z tego rodzaju.

Sambucus nigra - dziki bez - jest krzewem lub niskim drzewem. Jest pospolity na całym niżu. Rośnie w podszycie lub drugim piętrze lasów liściastych i mieszanych oraz na obrzeżach lasów, przychaciach, rumowiskach, zaroślach oraz okolicach rzek; czasem jest hodowany jako roślina ozdobna. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Kwiaty są białe zebrane w baldachy. Owoce dojrzewają od sierpnia nierównomiernie przez długi okres czasu. Dojrzałe owoce są czarne i lśniące. Początkowo wzniesione są ku górze, a potem (pod wpływem ciężaru kolejnych owoców) - zwisające.

Dziki czarny bez
(zdjęcie: Joanna Karocka)

Sambucus ebulus - bez hebd - jest byliną wyrastającą do wysokości kilkudziesięciu centymetrów, w niektórych przypadkach do ok. 2 metrów.

Sambucus racemosa - dziki bez koralowy - występuje dziko w południowej Polsce (góry, Podkarpacie i południowa część niżu). W Polsce północnej występuje wyspowo. Owoce są czerwone, zebrane w grona, a nie baldachy jak u poprzednich gatunków.

Bez koralowy
(zdjęcie: Joanna Karocka)

Dwa ostatnie gatunki zostaną szerzej omówione na końcu.

Substancje czynne oraz substancje toksyczne

W całej roślinie, z wyjątkiem całkowicie dojrzałych owoców, znajdują się glikozydy cyjanogenne (cyjanohydryna). W organizmie glikozyd ten jest rozkładany, w wyniku czego powstaje między innymi cyjanowodór (kwas pruski). Ze 100 gramów liści poprzez hydrolizę i destylację można uzyskać nawet 10 mg kwasu pruskiego.

Cyjanowodór uwalniany w organizmie jest jednak dość wolno. Być może to, w połączeniu z szybką przemianą materii u ptaków, powoduje, ze glikozydy te nie są dla nich aż tak niebezpieczne, przynajmniej przyjęte w niewielkich ilościach. Trzeba jednak zaznaczyć, że - jak w przypadku innych toksyn - wiele zależy od samego organizmu oraz jego kondycji. Tłumaczyłoby to dlaczego niektórzy hodowcy podają (przynajmniej niektórym ptakom) owoce czarnego bzu i nie powoduje to żadnych poważnych negatywnych skutków.

Poza tym w różnych gatunkach z tego rodzaju, w różnych ilościach, znajdywano także inne substancje toksyczne, m.in.: trójterpenoidy, żywice, lektyny.

Mimo, że dojrzałe owoce nie zawierają glikozydów cyjanogennych, zdarzają się przypadki nudności, wymiotów i bólów brzucha po zjedzeniu surowych owoców lub wypiciu soku wyciśniętego z surowych owoców. Objawów zatrucia nie notuje się po zjedzeniu przez ludzi owoców i przetworów z owoców, które były przez jakiś czas gotowane w otwartym naczyniu. Toksyny rozkładane są też w czasie fermentacji.

Dziki czarny bez dla ludzi

Z owoców wytwarza się soki, konfitury i wina. Dla ludzi zaleca się gotowanie owoców przez spożyciem. Surowe owoce mogą spowodować co najmniej nudności i wymioty. Trujące są owoce nie całkiem dojrzałe.

Dojrzałe owoce dzikiego czarnego bzu
(zdjęcie: Joanna Karocka)

Z kwiatów wytwarza się sok oraz wino (wykorzystuje się żyjące na kwiatostanach drożdże). Surowe kwiaty uchodzą za trujące.

Korzenie i gałęzie mają właściwości przeczyszczające. Uznawane są za trujące.

Czarny bez w literaturze toksykologicznej

Bez czarny jest przez ssaki na ogół omijany ze względu na nieprzyjemny zapach soku. Niemniej opisywane są przypadki zatruć korą, liśćmi i owocami u świń, bydła. Z ptaków, u których zjedzenie owoców czarnego dzikiego bzu może skończyć się fatalnie, wymieniane są indyki, pawie i ogólnie drób. Objawy zatrucia to zaburzenia w funkcjonowaniu układu pokarmowego, oddechowego, nerwowego i krążenia. Trzeba jednak pamiętać, że w literaturze bardzo rzadko opisywane są przypadki zatruć papug ze względu na to, że dawniej nie interesowano się tym w ogóle, a dzisiaj dopiero niektórzy lekarze zaczynają się interesować kwestią zatruć u ptaków egzotycznych trzymanych w domach; poza tym literatura weterynaryjna najczęściej dotyczy zwierząt gospodarskich.

Według niektórych obserwacji (np. Linneusza) niektóre gatunki ptaków (np. gołębie) jedzą owoce bez negatywnych skutków.

Dziki czarny bez i papugi w literaturze

Udało mi się znaleźć jeden przypadek opisywanego w literaturze zatrucia papug po zjedzeniu liści czarnego bzu.

W opisywanym przypadku zatruciu uległy dwie afrykanki. Obie papugi padły jednocześnie i nagle. W wolu i żołądku znaleziono liście czarnego bzu. Diagnoza została postawiona na podstawie znalezionych liści oraz informacji w literaturze toksykologicznej.

Jeden z bardziej znanych hodowców niemieckich, autor wielu książek o ptakach i papugach, Horst Bielfeld, w swojej książce o papużkach falistych określa dziki czarny bez jako roślinę silnie trującą (w trzygwiazdkowej klasyfikacji ma trzy gwiazdki). Ponieważ jest to książka popularna, nie jest podane źródło tej informacji.

Kwitnący krzew dzikiego czarnego bzu
(zdjęcie: Joanna Karocka)

H. Shnabl w swojej książce o roślinach w żywieniu ptaków (wydanie z 2002 roku) poleca owoce dzikiego czarnego bzu dla rożnych ptaków, w tym papug i papużek. Jako nadający się dla ptaków wymienia także bez koralowy (o nim niżej) jednakże z zastrzeżeniem, ze ptaki nie mogą jeść pestek. Ponieważ pestki nie są wg niego trawione, to te owoce nadają się dla ptaków, które nie rozgryzają owoców. Papugi rozgryzając owoce mogą rozgryzać także pestki, więc dla nich bez koralowy nie nadaje się (chyba, że ktoś będzie pestki wyciągał).

H.-J. Kunne w książce o żywieniu papug (wydanie z roku 2000) wymienia owoce dzikiego czarnego bzu oraz bzu koralowego jako jadalne dla papug. Zaznacza jednak, że do jedzenia nadają się jedynie całkowicie dojrzałe owoce. Przywołuje też artykuł z 1979 roku, w którym opisane są przypadku zatruć u ptaków po zjedzeniu niedojrzałych owoców, liści i dziobaniu gałęzi. Jeśli chodzi o bez koralowy, to pisze, że literaturze uznawany jest za trujący, ale on od dawna daje swoim ptakom i nie obserwuje żadnych negatywnych objawów.

Inne rośliny z rodzaju Sambucus

Bardzo podobny do dzikiego czarnego bzu jest bez hebd (Sambucus ebulus; inne nazwy to: bzowina zielna) oraz bez koralowy (Sambucus raceosa, inne nazwy: bzowina koralowa), który ma jednak czerwone owoce. Obie te rośliny zawierają glikozydy cyjanogenne. Bez hebd zawiera glikozydy także w dojrzałych owocach (niektórzy autorzy podają, że najwięcej w pestkach), a bez koralowy zawiera glikozydy w pestkach. Obie te rośliny uchodzą za trujące dla ludzi. Z bzu koralowego może wyrabiać sok, ale musi on być przefiltrowany aby nie zawierał pestek.

Bez koralowy bez problemu można odróżnić od dzikiego bzu czarnego ponieważ ma czerwone owoce. Z bzem hebdem jest większy problem, ponieważ oba bzy są bardzo do siebie podobne. Najlepszą metodą jest odróżnienie po kwiatach: czarny bez ma żółte pręciki, a hebd - czerwone. Bez hebd ma węższe liście niż dziki czarny bez. W czasie kiedy nie ma kwiatów chyba najlepiej wyjść z założenia, że trujące może być wszystko przypominające dziki bez, a mające mniej niż 2 metry (bez hebd nie dorasta wyżej).

owoce bzu koralowego
(zdjęcie: Joanna Karocka)

Wnioski. Dawać czy nie dawać?

Każdy z Czytelników sam podejmie decyzję czy będzie podawał owoce dzikiego czarnego bzu ptakom czy nie. Ja osobiście, po uważnym przestudiowaniu całej dostępnej mi literatury, uważam, że dziki czarny bez powinno się całkowicie wyeliminować z diety ptaków, podobnie jak żerdzie z czarnego bzu z wyposażenia klatki przede wszystkim papug, które żerdzie dziobią. I to przynajmniej z dwóch powodów.

Po pierwsze w większości literatury bez hebd jest opisywany jako trujący, a większość z nas nie jest w stanie tych dwóch gatunków rozróżnić.

Po drugie odnośnie samego dzikiego czarnego bzu jest wiele wątpliwości, przede wszystkim związanych z tym, że dla ludzi surowe owoce są trujące. U ptaków może to być inaczej, ale tego tak naprawdę nie wiemy. Poza tym toksyny mogą mieć różne działanie u różnych gatunków ptaków.

Podejmując decyzję trzeba brać też pod uwagę to, że owoce dzikiego czarnego bzu nie zawierają żadnych nadzwyczajnie cennych składników. Nie ma więc według mnie sensu podawanie akurat tych owoców. Zwłaszcza, że dojrzewają w czasie, w którym jest wiele innych dzikich roślin, co do których nie ma w ogóle, albo przynajmniej aż tylu, wątpliwości.

Źródła: "Poisonus Plants in Britan and their effects on Animal and Man" M. R. Cooper, A. W. Johnson; "Toksykologia wspólczesna" W. Seńczyk; "Jadalne dzikie jagody i rośliny" D. Henschel; "Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami" M. Henneberg, E. Skrzydlewska; "Papużki faliste" H. Bielfeld; "Guide to Poisonous House and Garden Plants" A. P. Knight; "Vogelfutterpflanzen" H. Schnabl; "Die Ernahrung der Papageien und Sittiche" H-J. Kunne; "Farmakologia i toksykologia" E. Mutschler i inn; "Diagnosis of a peracute poisoning by common elder leaves (Sambucus nigra L) in jardine's parrot (Poicephalus gulielmi)" G. Griess, J. Rech, J-M. Lernould; Revue de Médecine Vétérinaire maj 1998.