Artykuł ten rozpoczyna cykl "Papuga to nie ssak", w którym będę chciała przedstawić to, co u papug (ptaków) jest wyjątkowe i co odróżnia je od ssaków. Trzymając i hodując ptaki trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że są to organizmy zupełnie inne niż ssaki, mają inną anatomię i fizjologię, a co za tym idzie inne wymagania i problemy zdrowotne, inne choroby. Inaczej też należy z nimi postępować.

Budowa i funkcje dzioba

To co widzimy z zewnątrz, to rogowa warstwa, tzw. rogowa pochwa. Pokrywa ona kości dzioba zarówno od zewnątrz jak i wewnątrz jamy dziobowej. Pochwa rogowa rośnie cały czas i sukcesywnie jest ścierana. Tempo wzrostu jest różne w zależności od gatunku. U dużych papug warstwa rogowa szczęki zostaje całkowicie wymieniona w czasie ok. pół roku. Wymiana warstwy rogowej dolnej części dzioba następuje szybciej. Większość papug na szczęce, wewnątrz jamy dziobowej, ma specjalne bruzdy, które jak tarko służą do rozcierania pokarmu. W zależności od gatunku warstwa rogowa ma różne kolory, u niektórych gatunków część dolna i górna mogą być w różnych kolorach.

"Tarko", dziób papużki falistej.
(zdjęcie z Albumu - ja_Marusia)

Wewnątrz dziób zbudowany jest z kości. Górna część dzioba - szczęka - zbudowana jest z kości międzyszczękowej, kości szczękowych i nosowych. Dolna część dzioba - żuchwa - zbudowana jest z większej liczby drobnych kostek. Papugi posiadają specjalne połączenie pomiędzy kośćmi szczęki i czaszki, które pozwala na ruchomość górnej części dzioba.

Papugi mają charakterystycznie zakrzywiony dziób, choć jego kształt jest różny u różnych gatunków. Różnice w kształcie wynikają z przystosowania do różnego środowiska i różnego sposobu odżywiania.

Dziób w pewnym sensie zastępuje ptakom zęby. Służy bowiem do rozcierania i miażdżenia jedzonego pokarmu. Nie ogranicza się jednak tylko do tego. Służy także do budowania gniazda (u papug na ogół dziupli), obracania jaj w dziupli, karmienia piskląt; a także do codziennej toalety polegającej na przeczesywaniu piórek. Dziób pełni też pewną rolę w komunikacji społecznej papug, służy także do obrony i atakowania - ale na ogół nie w celu zranienia tylko odstraszania. U papug dziób pełni również funkcje lokomocyjną, ptak pomaga sobie dziobem podczas poruszania się np. po gałęziach czy prętach klatki.

Dziób jest także wrażliwym organem, którym papugi odbierają różne bodźce. Na końcu dzioba znajdują się bowiem receptory, które pozwalają na odbieranie takich wrażeń jak zimno, ciepło, kształty i nacisk.

Papugi z jednej strony mają bardzo dużo siły  w dziobie, z drugiej potrafią posługiwać się nim bardzo delikatnie i precyzyjnie. Siła dzioba zależy od jego wielkości i budowy. Ara potrafi swoim dziobem rozłupywać nawet bardzo twarde orzechy, potrafi też wydziobywać "pesteczki" z truskawek. Niesamowite jest patrzenie jak ara karmi pisklęta, które są mniejsze niż jej dziób. Robi to jednak niesamowicie delikatnie. Czasem siła dzioba może być niespodziewana, bo na pierwszy rzut oka widzimy tylko jego wielkość, a nie budowę. Znam przypadek nierozłączki (jednej z mniejszych papużek), która potrafiła przedziobać człowiekowi paznokieć na wylot.

Kolor dzioba może pozwalać określić z jakim podgatunkiem mamy do czynienia, dzieje się tak np. u aleksandretty obrożnej. U niektórych gatunków kolor dzioba zmienia się wraz z wiekiem.

Woskówka

U większości gatunków papug wyraźnie zaznaczona jest granica między dziobem a woskówką. Woskówka jest to skeratynizowana warstwa skóry. U różnych gatunków wygląda ona różnie. W woskówce znajdują się zewnętrzne otwory nosowe.

U nierozłączek nie ma wyraźnej woskówki.

Higiena dzioba

Ptak sam utrzymuje swój dziób w czystości. Lorysy, których podstawowy pokarm to rzadka słodka papka, a także papugi, które jedzą dużo owoców, szczególnie potrzebują czegoś, na czym będą czyścić dziób z resztek przyklejonego jedzenia. Papuga czyści dziób ocierając go o żerdzie i różne inne przedmioty. Dobrze jest jak w pobliżu karmnika umieścimy chropowatą żerdź, o którą papuga będzie mogła czyścić dziób. Oprócz tego papuga ściera też z dzioba nadmiar keratyny. Gładkie żerdzie i gładkie przedmioty nie nadają się do tego. Nie nadają się do tego celu ostre nakładki na żerdzie z papieru ściernego (sprzedawcy mówią o nich często "piaskowe").

Przerost dzioba

Czasem mamy do czynienia z nienormalnym rozrostem dzioba.

Nimfa z przerośniętym dziobem
 (zdj. Zbigniew Wilczek)

Amazonka z przerośniętym dziobem.
(zdjęcie z Albumu - zzyx)

Przyczyny przerostu dzioba mogą być różne. Pierwszą rzeczą, którą należy sprawdzić, jest to, czy dziób jest normalny czy też kruchy i łamliwy.

Jeśli dziób jest kruchy i łamliwy to na ogół są dwie możliwości:

Na dziobie i na woskówce znajdują się pumeksowate narośla - świerzb. Rzadko się zdarza żeby narośla ograniczały się tylko do dzioba, ale w początkowym stadium jest to możliwe; możliwe jest też, że jedynym objawem będą rysy na dziobie. Z tym, że rysy mogą powstać też mechanicznie, od pocierania dziobem o coś ostrego, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z osłabionym dziobem.

Przerost dzioba związany ze świerzbem. W tym przypadku dzioba nawet nie dało się lepiej przyciąć (na zdjęciu jest już po przycięciu) taki był kruchy. Na zdjęciu nie widać w zasadzie narośli ponieważ jest to stan już po jakimś czasie leczenia.
 (zdj. Beata Pudełko)

Na dziobie nie ma żadnych pumeksowatych narośli - choroby przebiegające z uszkodzeniem wątroby (m.in. infekcje, zatrucia, nowotwory).

Jeśli warstwa rogowa dzioba jest normalna, to trzeba przyjrzeć się klatce i otoczeniu. Może papuga nie ma na czym ścierać dzioba i w związku z tym niewystarczająco go używa. Dziób bardzo dobrze ściera się na sepii. Ważnym elementem we właściwej pielęgnacji dzioba, w tym jego odpowiednim ścieraniu, są pionowe i skośne gałęzie i żerdzie oraz drabinki, po których papuga łazi z użyciem właśnie dzioba. Inną ważną rzeczą jest dieta papugi, musi ona zawierać twarde ziarno (lub granulaty), a nie tylko pokarmy miękkie.

Możliwe są też wady dzioba powodujące złe ułożenie. Problem może być na pierwszy rzut oka niewidoczny. O "wadach zgryzu" więcej niżej.

Dziób przerasta w wyniku "wady zgryzu" - krzyżowego dzioba. Papuga ta jako pisklę miała korygowane ułożenie dzioba, ale nie dało się poprawić ułożenia dzioba całkowicie.
(zdj. Beata Pudełko)

Innymi przyczynami przerostu dzioba mogą być niedobory, zwłaszcza niektórych witamin. W takich przypadkach przerost dzioba na ogół łączy się z przerostem pazurków. Zła dieta (za tłusta) może też być powodem problemów z wątrobą, co z kolei prowadzi do przerostu dzioba.

Przerost dzioba może też być spowodowany uszkodzeniami powstałymi podczas wypadków, np. zderzenia z szybą; także niektóre infekcje mogą powodować nienormalny rozrost dzioba.

U samców papużek falistych zdarza się przerastanie dzioba, które być może ma podłoże hormonalne. Występuje ono u papużek w wieku 5-7 lat i rozpoczyna się nagle.

Korekta przerośniętego dzioba

Przerośnięty dziób trzeba przycinać. Nieprzycinany może doprowadzić do takiej sytuacji, w której papuga nie jest w stanie jeść.

Do przycinania dzioba małym papużkom można używać cążków do paznokci. W przypadku większych papug bardzo dobra jest mała ręczna szlifierka obrotowa. Najlepsza jest końcówka stożkowa. Ciepło wytwarzane przez szlifierkę spowoduje kauteryzację jeśli wystąpiłoby krwawienie. Ścierając dziób szlifierką trzeba postępować bardzo ostrożnie, warstwa rogowa nie jest bowiem zbyt gruba. Trzeba też uważać żeby nie przegrzać dzioba, co powoduje nie tylko uszkodzenie tkanki ale także jest bolesne.

Przycinanie dzioba jest trudne, dlatego zawsze powinien to robić lekarz - specjalista od ptaków, albo osoba, która ma w tym wprawę. Trzeba jednak pamiętać, że różne gatunki mają różne kształty dzioba i aby odpowiednio przyciąć konieczna jest znajomość prawidłowego kształtu dzioba konkretnego gatunku.

Przerośnięta dolna część dzioba, dodatkowo dziób ma nieprawidłowy kolor.
Zdjęcie zrobione w opolskim ZOO w kwietniu 2009.

Poza przerostem dzioba keratyna może też kumulować się na dziobie nie powodując jego przerostu. Przyczyny są takie same jak przy przeroście.

UWAGA. Niektóre gatunki mają dzioby w takim kształcie, że wyglądają jakby były przerośnięte. Zanim więc wpadniemy w panikę poszukajmy zdjęć papug danego gatunku i sprawdźmy jak powinien wyglądać prawidłowo dziób.

Naturalny kształt dzioba rudosterki długodziobej.

Choroby dzioba

Uszkodzenia warstwy rogowej - różne infekcje, nowotwory. Uszkodzenia mogą też być mechaniczne, spowodowane wypadkami i dziobnięciami innych papug. W czasie wypadków uszkodzeniu (złamaniu) mogą też ulec kości.

Infekcje. Uszkodzenia dzioba mogą powstać w wyniku infekcji zarówno wirusowych, bakteryjnych jak i grzybiczych. Z infekcji wirusowych przede wszystkim PBFD powoduje zmiany tkanki dzioba (nie u wszystkich gatunków). Zmiany na dziobie pojawiają się także w przypadku ospy ptasiej. Infekcje bakteryjne i grzybicze na ogół są infekcjami wtórnymi, tzn. pojawiają się dopiero w przypadku uszkodzenia tkanki dzioba. Mogą jednak też być pierwotną infekcją. Z bakterii szczególnie bakterie gram-dodatnie, a z grzybów drożdżaki, pojawiają się na dziobie.

Przerośnięta dolna część dzioba, całość bardzo się łuszczy. Był to chwilowy problem związany zapewne z przejściowymi problemami z wątrobą. Po złuszczeniu się i wyrośnięciu "nowego" dzioba problem się nie powtórzył.

Nowotwory. W przypadku dzioba mamy do czynienia głównie z nowotworem złośliwym kości (fibrosarcoma). Nowotwór ten jednak jest dość rzadki. Konieczne jest operacyjne usunięcie guza, nie jest to jednak łatwe.

Złamania. Złamania na ogół są wynikiem spadku z dużej wysokości albo dziobnięć innych papug. Na ogól złamaniu ulega górna część dzioba. Jeśli nie zostały uszkodzone tkanki odpowiedzialne za wzrost warstwy rogowej, a złamanie dotyczy tylko tej warstwy, to dziób odrośnie. Znacznie gorzej jeśli złamaniu uległa kość. Lekarz mający wprawę może uratować dziób takiej papugi odpowiednio zestawiając złamanie. Można też próbować robić coś w rodzaju protezy, ale u papug jest to trudne ponieważ dziób musi być odporny na dość duże obciążenia, a nie jest możliwe stabilne przymocowanie protezy do kości. W związku z czym tego typu protezy często nie zdają egzaminu. Jeśli jednak papuga nauczy się uszkodzonym dziobem pobierać pokarm, to może tak żyć długie lata. Trzeba tylko pamiętać, że wszelkie tego typu uszkodzenia dzioba, zanim się wygoją, są bardzo bolesne. Na ogół też powodują duży krwotok. Papuga ze złamanym dziobem wymaga bardzo delikatnego karmienia półpłynnym pokarmem.

Nimfa, której większa papuga oddziobała fragment dzioba.
(zdjęcie z Albumu - xanders)

Osobnym problemem są różne "wady zgryzu". Na ogół są to wady wrodzone albo powstałe w okresie pisklęcym, mogą też powstać w wyniku złej inkubacji jaj. Dziób może też zostać uszkodzony w czasie ręcznego kamienia, bowiem u piskląt jest on jeszcze miękki i dopiero się formuje.

Najczęściej obserwuje się przodozgryz i krzyżowy dziób. Krzyżowy dziób może powstać też u starszych ptaków, przyczyną może być nieodpowiednie używanie dzioba (np. wspinanie się w klatkach z pionowymi prętami) lub choroby wątroby. Przyczyny przodozgryzu nie są znane. Szczególnie często zdarza się on u kakadu, u których podejrzewa się skłonność genetyczną.

"Wady zgryzu" można próbować korygować, zwłaszcza u piskląt. Możliwe jest też leczenie chirurgiczne, podjąć się tego może jednak tylko specjalista.

Łuszczenie się dzioba

Nieprawidłowo łuszczący się dziób żako. Widać, ze odpadły całe płaty wierzchniej warstwy pochwy rogowej.

Dziób rośnie ale naturalnie łuszczy się jedynie w minimalnym zakresie. Jeśli łuszczenie dzioba jest wyraźnie widoczne, to przyczyną są albo niedobory, albo  jest to chorobowe (przede wszystkim chora wątroba; zwłaszcza w połączeniu z przerostem). Czasem można spotkać rady aby łuszczący się dziób smarować tłuszczem (radzi się różne rzeczy, ale zawsze są to jakieś tłuste substancje). Po posmarowaniu dzioba wydaje się, że prawie natychmiast stan dzioba uległ poprawie. Niestety, to tylko złudzenie. Jeśli coś suchego i łuszczącego się posmarujemy tłuszczem, to zawsze będzie wyglądało znacznie lepiej. Ale tylko będzie wyglądało, problem nadal pozostanie. A na dodatek tłuszcz zablokuje dostęp powietrza.

Przy łuszczącym się dziobie często dochodzi do tego, ze odpadają płatki warstwy rogowej i na końcu tworzy sie jakby schodkowa powierzchnia. Takie nadmierne łuszczenie, odpadanie płatów pochwy rogowej jest skutkiem osłabienia warstwy rogowej. W takich sytuacjach papuga może też sobie niszczyć dziób na ostrych krawędziach i odłamywać całe płaty warstwy rogowej.

Przebarwienia na dziobie

U papużek falistych opisywane jest odbarwienie i zsinienie dzioba (na ogół przejściowe) w przypadkach niewydolności krążenia.

(zdjęcie: birds-online.de)

Wszelkie kolorowe przebarwienia powstają w wyniku zakolorowania barwnikami z kolorowego pożywienia. Na ogół jest to tylko chwilowe, powierzchniowe zabarwienie. Najczęściej spotyka sie zabarwienie na pomarańczowo po marchewce.

U papug z jasnymi dziobami mogą pojawić się ciemne plamy. Naturalnie takie plamy mają na dziobach papugi mutacji szek. Pojawienie się takich plam nagle jest wynikiem jakiś krwawień wewnętrznych. Może to być wynik stłuczenia, a może być objawem różnych chorób przebiegających z zaburzeniami krążenia albo krzepnięcia krwi.

Pisklęta niektórych gatunków (np. papużek falistych) mogą mieć na jasnym dziobie ciemne plamy, które w czasie dorastania schodzą i dziób dorosłych ptaków jest jednolicie jasny. U innych gatunków kolor dzioba może ulegać zmianom, np. pisklęta nimf czy niektórych kakadu mają dzioby różowe. Po jakimś czasie kolor zmienia się na szary. Może też być odwrotnie, pisklęta mogą mieć dzioby w ciemnym kolorze, a potem zmieniać kolor na jasny. Tak jest np. u lorysy górskiej, której pisklęta mają dzioby ciemnoszare, które potem zmieniają kolor na pomarańczowawoczerwony. Wszystkie te zmiany są normalne.

Źródła: Pees M. "Leitensymptome bei Papageien und Sittiche", Kaleta E. F.(red.) "Kompendium der Zirvogelkrankheiten", Wedel A. "Ziervogel. Erkrankungen, Haltung, Futterung, Ferens D., R. J. Wojtusiak "Ornitologia ogólna", Harrison G., Lightfoot T. "Clinical Avian Medicine", Schone R., P. Arnold "Der Wellensittisch. Heimtier und Patient"

Wszystkie niepodpisane zdjęcia są mojego autorstwa.