Podstawowa zasada:
jeśli o czymś nie wiemy, że można podawać z pestkami,
podajemy bez pestek.

Pestki to nasiona. Ponieważ nasiona umożliwiają roślinom rozmnażanie, to muszą one w dostatecznej ilości trafić do ziemi. Rośliny stosują różne systemy obrony przed zjedzeniem i strawieniem nasion przez zwierzęta. Zawartość substancji toksycznych jest jednym z nich. Wiele nasion ma bardzo twarde łupki, które nie są trawione. Nasiona są więc wydalane w takiej samej postaci jak zostały połknięte (jest to jeden z systemów przenoszenia nasion w celu rozsiewania na dużym obszarze) i toksyny, nawet jeśli znajdują się w nasionach, nie dostają się do organizmu. W tym momencie pojawia się jednak problem papug, które większe nasiona (pestki) rozdziobują i połykają w kawałkach. W takiej sytuacji szkodliwe substancje wydostają się z nasion i są wchłaniane do organizmu.

Glikozydy cyjanogenne

Jedną z powszechniejszych substancji szkodliwych znajdujących się w pestkach są związki określane zbiorczą nazwą: glikozydy cyjanogenne (spotkałam się też z polską nazwą glikozydy cyjantwórcze). Są to związki, które w wyniku przemian w organizmie dostarczają cyjanowodór. Cyjanowodór znany jest szerzej pod popularną nazwą: kwas pruski. Jest to trucizna.

Związków cyjanogennych, wytwarzanych przez rośliny, jest ok. 50. W pestkach na ogół znajduje się amigdalina - glikozyd cyjanohydrynowy. W organizmie dochodzi do przemian enzymatycznych pod wpływem enzymu emulsyny co ostatecznie powoduje, że amigdalina rozpada się na glukozę, aldehyd benzoesowy i cyjanowodór. Cyjanowodór i jego sole (cyjanki) należą do najsilniejszych trucizn.

Mechanizm działania

Jony cyjankowe działają na poziomie komórkowym powodując zahamowanie oddychania komórkowego co w efekcie prowadzi do niedotlenienia tkanek. Spowodowane jest to połączeniem się jonów cyjankowych z oksydazą cytochromową znajdującą się mitochondriach. Jony cyjnakowe łączą się także z różnymi innymi enzymami co powoduje inne zaburzenia metabolizmu komórek. Połączenie jonów cyjankowych z oksydazą cytochromową jest odwracalne jeśli odpowiednio szybko zostanie podana odtrutka.

Najbardziej wrażliwe na działanie cyjanowodoru są tkanki o szybkim metabolizmie tlenowym (przede wszystkim mózg i mięsień sercowy), ale narażone są wszystkie tkanki, a niedotlenienie powoduje zaburzenia funkcjonowania wszystkich komórek organizmu. Zatrucia u ludzi są dość rzadkie, mają jednak bardzo gwałtowny przebieg i bardzo często kończą się śmiercią.

Objawy

Po zatruciu doustnym objawy mogą pojawić się już w kilka sekund po zjedzeniu pestek. Zatrucie objawia się zawrotami głowy, oszołomieniem, niewielką dusznością, splątaniem. W cięższych przypadkach, oprócz nasilenia wymienionych poprzednio objawów,  pojawia się ból głowy, zaburzenia oddychania, drgawki, utrata przytomności. Ciężkie zatrucie ma gwałtowny przebieg: następuje nagła utrata przytomności, drgawki i śmierć w ciągu kilku minut. Skutki zatrucia mogą objawiać się w długim czasie po zatruciu ze względu na możliwość uszkodzeń mózgu spowodowanych niedotlenieniem. Podane wyżej objawy dotyczą ludzi.

U ptaków są one jednak dość podobne. Zatrucie cyjnawodorem ma zawsze przebieg ostry. Śmierć może nastąpić w ciągu sekund (po spożyciu samego cyjanowodoru, a nie glikozydów, z których cyjanowodór dopiero musi się uwolnić). Na ogół jednak śmierć następuje w ciągu 15 do 30 minut. Jeśli ptak nie umrze w ciągu godziny, to szanse na przeżycie są bardzo duże.

Jeśli pojawiają się objawy to są to: krótki okres otępienia, paraliż lub terminalne konwulsje kloniczne, problemy z oddychaniem. W lżejszych przypadkach występują objawy nerwowe z zaburzeniami równowagi i drgawkami; może wystąpić nadpobudliwość i rozdrażnienie U niektórych gatunków mogą wystąpić objawy ze strony układu pokarmowego. U kurcząt po zatruciu roślinami zawierającymi glikozydy cyjanogenne (głównie wyką) dochodzi do zahamowania wzrostu i spadku masy ciała.

Niewielkie ilości cyjanowodowru są w wątrobie ssaków przekształcane do małotoksycznego rodanku (tzw. synteza rodankowa), który jest wydalany z moczem. Nie znalazłam informacji na temat tego czy u ptaków istnieje podobny mechanizm. Cyjanowodór nie kumuluje się w organizmie.

Niektóre zwierzęta, które w naturze spożywają większe ilości roślin zawierających glikozydy cyjanogenne (np. koniczyna czy liczne trawy) wykształciły mechanizmy unieszkodliwiania cyjanowodoru i potrafią w syntezie rdankowej przekształcać większe ilości cyjanowodoru.

Zastosowanie

Glikozydy cyjanogenne są stosowane w lecznictwie.

W wielu miejscach można spotkać informacje podające, że amigdalina ma właściwości antynowotworowe. W opracowaniach tych amigdalina nazywana jest witaminą B17. Jednak w żadnym poważnym opracowaniu nie jest ona uznawana za witaminę. Podobnie żadne naukowe badania nie potwierdziły jakichkolwiek przeciwnowotworowych właściwości amigdaliny. Co więcej, w literaturze medycznej, opisywanych jest wiele przypadków zatruć amigdaliną przyjmowaną w celach leczniczych (np. w postaci pestek moreli).

Pestki zawierające glikozydy cyjanogenne

Glikozydy cyjanogenne zawierają wszystkie rośliny z rodziny różowatych (Rosaceae), ale w bardzo różnych ilościach (w różnych częściach roślin). Pestki zawierające glikozydy cyjanogenne to głownie nasiona roślin z rodzaju śliwa (Prunus). Do tego rodzaju nalezą popularne drzewa owocowe jednopestkowe (przede wszystkim śliwy, wiśnie i czereśnie, brzoskwinie i morele), a także niektóre dzikie rośliny (np. czeremcha). Przyjmuje się, że gałęzie i liście drzew należących do tego rodzaju są szkodliwe dla papug.

Pozostałe drzewa owocowe, należące do innych rodzajów tej rodziny (czyli drzewa z owocami wielopestkowymi: jabłoń, grusza, pigwa) oraz krzewy i drzewa z jadalnymi owocami (np. ognik, głóg) zawierają mniejsze ilości glikozydów cyjanogennych. Przyjmuje się, że liście i gałęzie są bezpieczne, jednak pestek nadal nie polecam dawać (o tym jeszcze niżej).

Rośliny spoza rodziny różowatych zawierają znacznie mniejsze ilości glikozydów cyjanogennych.

Ponieważ proces, w którym dochodzi do powstawania cyjanowodoru jest dość powolny (powoduje to, że poważne śmiertelne zatrucia u ludzi są dość rzadkie), można przypuszczać, że dla ptaków - u których pożywienie szybciej przechodzi przez cały układ pokarmowy i jest wydalane - glikozydy te, spożyte w niewielkich ilościach, są mniej trujące. Na pewno jednak inne działanie będą miały w przypadku zdrowych będących w dobrej kondycji ptaków niż u ptaków chorych, osłabionych czy też będących w gorszej kondycji.

zawartość w pestkach

Zawartość cyjanowodoru (mg HCN/kg):

• pestki jabłek 690-790
• pestki brzoskwiń 710-720
• pestki moreli 785-813 (89-2170)
• pestki śliwek 696-209
• pestki nektarynek 196-209
• gorzkie migdały nawet do 4700

Dane liczbowe na podstawie: Haque MR, Bradbury JH. (2002) Total cyanide determination of plants and foods using the picrate and acid hydrolysis methods. Food Chemistry; 77(1): 107-114 oraz Simeonova FP, Fishbein L. (2004) Hydrogen cyanide and cyanides: Human health aspects. Concise International Chemical Assessment Document 61. Geneva: World Health Organization.

W literaturze podawane są bardzo różne śmiertelne czy toksyczne dawki dla człowieka, dlatego nie będę ich przytaczać; zwłaszcza, że i tak dawka ta zależy od wielu różnych czynników. Na pewno człowiek musiałby zjeść dość dużo pestek np. jabłka żeby ulec zatruciu. Pamiętajmy jednak, że dorosły człowiek waży średnio 70 kg, a papużka falista ok. 40 gramów, nimfa 100, żako 400.

Mazurkiewicz w "Chorobach drobiu" podaje, że dawka toksyczna (tzn. dawka przy której pojawiają się objawy zatrucia) cyjanowodoru mieści się w granicach 1-3 mg na kilogram masy ciała. Jeśli chodzi o ptaki w ogóle, to podawane są dawki LD50 (dawka śmiertelna dla połowy populacji) w rozpiętości od 0,8 mg (jeden z gatunków gołębi) do 11,1 mg (kury).

Jako ciekawostkę można podać, ze w starożytności niektóre ludy używały zmielonych pestek brzoskwiń jako trucizny.

Pestki jabłek - dawać czy nie?

W literaturze papuziej można spotkać informacje, że dużym papugom można dawać od czasu do czasu pojedyncze pestki jabłka bez żadnych negatywnych skutków. Czasem można spotkać też informacje, że w ogóle można podawać pestki jabłek. Wiele osób pisze, że daje pestki i nic się nie dzieje. Wiadomo jednak, że pestki te zawierają glikozydy cyjanogenne i to w całkiem sporych ilościach. Dlaczego więc na ogół nie szkodzą? Wydaje sie prawdopodobne, że pestki jabłek przez częsć papug nie są rozgryzane w sytuacji jak podaje im się całe jabłka. Po prostu połykają całe kawałki z całymi pestkami. Druga rzecz, to niewielka (wagowo) ilość pestek w stosunku do całego jabłka, co powoduje, że toksyny jest za mało żeby wywołać zatrucie. Trzeba też wziąć pod uwagę to co napisałam parę akapitów wyżej (szybsze przechodzenie treści pokarmowej przez układ pokarmowy ptaków).

Ponieważ jednak pestki te nie zawierają nic, co byłoby papudze potrzebne do życia, to uważam, że lepiej ich nie podawać. Absolutnie odradzam podawanie samych pestek w karmie lub jako przysmaku. Zwłaszcza, że jak napisałam wcześniej, glikozydy cyjanogenne znajdują się w wielu roślinach, które podajemy papugom, więc glikozydy z pestek jabłka nie byłyby jedynymi.

Inne toksyny

Pestki mogą też zawierać inne toksyny (zarówno obok amigdaliny, jak i niezależnie od niej), ja skoncentrowałam się na amigdalinie ponieważ jest to jedna z powszechniejszych toksyn i jest szeroko opisywana w literaturze. Na pewno inne glikozydy cyjanogenne, a także inne toksyny, zawierają pestki brzoskwiń i moreli.

Jadalne pestki

Owoce i warzywa, które można podawać z pestkami:

• dynia;
• arbuz;
• melon;
• ogórek;
• cukinia;
• pomidor;
• granat;
• winogrona;
• papaja (w niewielkie ilości ze względu na zawartość enzymu papainy);
• papryka (choć znam przypadki przyklejenia się pestki do wnętrza jamy dziobowej)
• figa;
• kiwi;
• opuncja (uwaga na ciernie!);
• męczennica (passiflora).

Źródła: "Farmakologia i toksykologia" E. Mutschler i inn; "Toksykologia wspólczesna" W. Seńczyk; "Veterinary toxicology: basic and clinical principles"   Ramesh Chandra Gupta; "Ilustrowane kompendium farmakologii Lullmanna" H. Lullmann; "Choroby drobiu" M. Mazurkiewicz; "Die Ernahrung der Papageien und Sittiche" H-J. Kunne; Ballhom, D. J. "Cyanogenic glycosides in nuts and seeds" [w:] V. R. Preedy, R. R. Watson, V. B. Patel  "Nuts & Seeds in Health and Disease Prevention"; "International Cyanide Management Code For The Manufacture, Transport and Use of Cyanide In The Production of Gold" (Cyanide Code) - Internet.