Łacińskie słowo "virus" tłumaczy się m. in. jako trucizna. Było to pierwotnie określenie patogenów, o których niewiele było wiadomo. Później, pod koniec XIX w, określeniem tym zaczęto obejmować grupę chorobotwórczych czynników, które przechodziły przez filtry bakteriologiczne. Wirusy są bowiem znacznie mniejsze od bakterii, nie są widoczne w mikroskopie świetlnym; można je zobaczyć dopiero w mikroskopie elektronowym. Tak więc odkryte mogły zostać dopiero po stworzeniu mikroskopu elektronowego.

Wirusy w zasadzie nie są mikroorganizmami bowiem zawierają tylko jeden rodzaj kwasów nukleinowych: RNA albo DNA. Ponadto kwas ten nie jest wysterczający do powielania (replikacji), a replikacja może zachodzić tylko w żywej komórce. Wirusy nie mogą żyć samodzielnie.

Wirusy atakują wszystkie organizmy eukariotyczne. Są wirusy roślinne i zwierzęce, a także bakteriofagi czyli wirusy atakujące komórki bakterii.

Wirusy wykazują dość wysoką swoistość w stosunku do gospodarza, najczęściej konkretny wirus może zainfekować konkretny gatunek, chociaż w pewnych przypadkach możliwe jest pokonanie przez wirusy bariery gatunkowej (ostatnio zdarza się to coraz częściej). Wewnątrz gospodarza wirusy wykazują swoistość tkankową i komórkową, oznacza to, że atakują konkretne organy i komórki.

Budowa wirusa

Genom wirusa zawiera DNA albo RNA (z tego powodu dzieli się wirusy na wirusy DNA i wirusy RNA). Jest to podwójna lub pojedyncza nić DNA lub RNA zamknięta w białkowej osłonce zwanej kapsydem. Niektóre wirusy mają dodatkową osłonkę złożoną z białek zawierających dwie warstwy fosfolipidów. Wirusy posiadające taką osłonkę nazywa się - osłonkowymi, a nieposiadające - bezosłonkowymi lub nagimi.

Różne kształty i wielkości podstawowych wirusów. Struktura przedstawiona jest artystycznie.
(rys. "Veterinary Virology" Murphy et al.)

Systematyka i nazewnictwo

Wirusy zorganizowane są w rodziny, rodzaje i gatunki. Szczepy, serotypy itd nie należą do podziału systematycznego. Nazwa rodziny kończy się na -viridae. Nazwa rodzajowa pisana jest kursywą i kończy się na -virus. Często nazwy wirusów pisane są skrótami literowymi, np. PMV - paramyksowirus. Dodatkowa cyfra przy takiej nazwie oznacza konkretny typ wirusa, np. PMV-1 - paramyksowirus typ 1.

Etapy infekcji

1. Wirus łączy się (związuje) z infekowaną komórką.
2. Następuje odpłaszczenie czyli proces, w którym wirus uwalnia do komórki swój nukleoproteinowy rdzeń (DNA lub RNA) pozbywając się przy tym osłonki.
3. Kolejnym etapem jest replikacja (powielanie) genomu wirusa. Odbywa się to w jądrze lub cytoplazmie zainfekowanej komórki.
4. Składanie cząstek wirusa.
5. Następnie wirusy opuszczają komórkę.

Cały proces infekowania i replikacji jest bardzo skomplikowany i różnorodny w zależności od strategii wirusa. Generalne etapy są jednak zawsze takie same.

Objawy i infekcje wirusowe

Objawy w dużej mierze zależą od tego jaki organ zostaje zaatakowany przez wirusa, tzn. gdzie następuje replikacja. Dzieje się tak dlatego, że replikacja wirusa prowadzi do powstawania miejscowych np. odczynów zapalnych, może też prowadzić do obumierania komórek.  Dlatego przy omawianiu chorób wirusowych jest to dość ważna informacja. Bardzo często dochodzą do tego także ogólne objawy (np. gorączka), które są związane z odpowiedzią immunologiczną organizmu. W niektórych przypadkach, a także czasem w późniejszym etapie choroby, infekcja może być uogólniona. Rozprzestrzenianie się infekcji zależy też od tego czy wirus rozprzestrzenia się w organizmie samodzielnie czy w zainfekowanych komórkach fagocytarnych, które docierają do odległych części ciała (tak się dzieje w przypadku HIV).

Objawy przy chorobach wirusowych nie są na ogól objawami samej infekcji, ale wtórnymi objawami związanymi najczęściej z odpowiedzią immunologiczną organizmu, a także z procesem obumierania zainfekowanych komórek. Śmiertelność w chorobach wirusowych bardzo często jest wynikiem wtórnych infekcji bakteryjnych, które rozwijają się w związku z obniżoną odpornością będącą wynikiem infekcji wirusowej.

"Zabójczość" (zjadliwość) wirusa zależy od wielu czynników. Przede wszystkim wirus, z którym organizm styka się po raz pierwszy jest znacznie groźniejszy. Reakcja immunologiczna organizmu jest bowiem zależna od tego czy wirus jest znany czy nie. Nawet w przypadku innego szczepu reakcja immunologiczna jest szybsza i skuteczniejsza niż w przypadku zupełnie nowego wirusa. Pokazuje to, że nie jest dobre trzymanie papug w sterylnych warunkach, odkażanie wszystkiego i niedopuszczanie do kontaktu ze światem zewnętrznym. Kolejnym ważnym czynnikiem jest to jakie komórki wirus atakuje, ponieważ w organizmie są komórki mniej i bardziej wrażliwe. Np. niektóre wirusy grypy (ludzkiej) mogą wnikać głęboko do płuc do bardzo wrażliwych komórek.

Po jakimś czasie infekcja może przejść w stan utajenia. W tym okresie nie ma już objawów choroby, wirus jednak pozostaje w organizmie ale jest nieaktywny. Po zaistnieniu odpowiednich czynników wirus wychodzi ze stanu uśpienia i ponownie wywołuje infekcję (czasem inną, o innych objawach).

Możliwość zainfekowania zależy od ilości cząstek wirusa z jaką zetknie sie organizm. Wystąpienie objawów infekcji i w ogóle zachorowanie w dużej mierze zależy od stanu organizmu. Zdrowy, w dobrej kondycji, z nieosłabionym systemem odpornościowym organizm jest znacznie mniej podatny na infekcje wirusowe niż organizm osłabiony.

Niektóre wirusy są czynnikami etiologicznymi chorób nowotworowych. U ptaków pochodzenie wirusowe mają białaczki.

Metody diagnozowania

Przy diagnozowaniu chorób wirusowych wykorzystuje się głównie metody serologiczne i genetyczne. Metody serologiczne to metody pozwalające wykryć przeciwciała lub antygeny, a genetyczne to metody PCR. Możliwe są też hodowle wirusa, izolowanie wirusa oraz obserwacja pod mikroskopem elektronowym.

Metody serologiczne mają tą wadę, że pokazują one, że organizm kiedyś zetknął się z wirusem, nie pokazują czy aktualnie ma miejsce infekcja czy nie. Bardziej miarodajne jest określanie narastania poziomu przeciwciał - wymaga to wykonania co najmniej dwóch badań w określonych odstępach czasu.

Leki przeciwwirusowe

Wirusy bardzo ściśle łączą się z komórkami gospodarza stwarza to poważne problemy jeśli chodzi o możliwości leczenia. Lek antywirusowy powinien spowodować zniszczenie wirusa bez zniszczenia równocześnie komórki. Niestety leki wpływające na replikację wirusa jednocześnie wywierają szkodliwy wpływ na czynności komórek gospodarza. Są to leki o bardzo wąskim marginesie bezpieczeństwa. Drugim problemem jest to, że bardzo często wirusy rozwijają się długo bez żadnych objawów chorobowych. Kolejnym problemem w rozwoju badań farmakologicznych nad lekami antywirusowymi jest fakt, że w ogóle badania nad samymi wirusami są skomplikowane i wymagają wielu lat pracy, a także dużych nakładów finansowych. Badania takie prowadzone są nad najgroźniejszymi wirusami infekującymi człowieka natomiast tego typu badania weterynaryjne są bardzo rzadkie. Na ogól wykorzystuje się w weterynarii te same leki co w medycynie ludzkiej. Jednak nawet w medycynie ludzkiej leki antywirusowe są rzadkie, trudnodostępne i drogie. W zwalczaniu chorób wirusowych stawia się głownie na immunoprofilaktykę czyli szczepienia. W przypadku choroby podaje się leki wzmacniające odporność.

Dla lepszego uzmysłowienia sobie jak to wygląda podam, że w książce do farmakologii weterynaryjnej leki przeciwwirusowe omówione są na  6. stronach, a omówienie leków antybakteryjnych zajmuje aż 100 stron.

Większość leków antywirusowych zaburza procesy syntezy kwasów nukleinowych wirusa (głownie analogi kwasów nukleinowych). Inne mechanizmy działania leków polegają na przeciwdziałaniu wiązania sie wirusów z komórkami lub na zaburzaniu pozbywania się przez wirusy otoczki białkowej. Niestety leki, które działają tylko na pojedyncze procesy replikacji wirusa, działają w sposób odwracalny w związku z czym hamują proces replikacji tylko na jakiś czas. W przypadku tych leków sukces terapeutyczny zależy od możliwości immunologicznych samego organizmu. Tzn. lek na jakiś czas hamuje replikację wirusa, ale z samym wirusem musi sobie poradzić system odpornościowy organizmu.

Wirusy i choroby wirusowe występujące u papug

Wirusy DNA

• Poxviridae - Avipoxvirus - wirus ptasiej ospy - Psittacine Poxvirus (PsPoV);
• Herpesviridae -  Herpesvirus
  • wirus wywołujący chorobę Pacheco - Psittacid herpesvirus typ 1 - PsHV-1 oraz wewnętrzną papilomatozę (IPD),
• Budgerigar Herpesvirus;
• Papoviridae
  •  Papillomavirus - wirus papilomatozy,
  • Polyomavirus - wirus polioma - Avian Polyomavirus - APV;
• Circoviridae - Cirkovirus - wirus choroby dzioba i piór papug - Psittacine Beak and Feather Disease Virus - PBFDV;
• Adenoviridae - Adenovirus - psittacine adenovirus - (PsAdV).

 Wirusy RNA

• Reoviridae
  • Reovirus,
  • Rotavirus
• Coronaviridae - Coronavirus;
• Paramyxoviridae - Paramyxovirus - PMV (Avianparamyxovirus APMV);
• Bornaviridae - Bornavirus - wirus wywołujący neuropatyczne rozszerzenie zołądka
• Orthomyxoviridae - wirusy grypy - Avian Influenza Virus (AIV);
• Retroviridae
  • Avian Sarcoma/Leukosis Virus (SLV),
  • Erythremic Myelosis in Conures (Hemorrhagic Conure Syndrome).

Powyżej wymieniłam najważniejsze i najczęściej występujące wirusy i choroby wirusowe. Znane są jeszcze pojedyncze przypadki wyizolowania u papug innych wirusów oraz rzadkie przypadki występowania innych chorób wirusowych. Wirusologia jest dziedziną, w której w ostatnich latach następuje ogromny postęp. Na pewno także w "papuziej wirusologii" przyszłość przyniesie nowe odkrycia, nowe informacje i może też zmiany w aktualnej wiedzy.

Artykuł ten jest aktualny na wrzesień 2011

Źródła: "Veterinary Virology" F. A. Murphy; "Veterinary Microbiology" D. C. Hirsh, Yuan Ch. Zee; "Mikrobiologia ogólna" H. G. Schlegel; "Mikrobiologia" A.A. Salyers, D.D. Whitt; "Farmakologia i farmakoterapia wetrynaryjna" Z. Roliński; "Avian Medicine and Surgery in Practice"; B. Doneley; "Clinical Avian Medicine" G. Harrison, T. Lightfoot;