UWAGA: na zdjęciach pokazano różne stadia choroby, od niewielkich zmian do dość zaawansowanych.

Świerzbowiec wywołuje chorobę zwaną świerzbem, u ptaków nazywa się tą chorobę knemidokoptozą.

Świerzbowiec

Świerzbowiec należy do pajęczaków, do podgromady Acari - roztocza. Ogólną nazwą "świerzbowiec" określa się roztocza z kilku różnych rodzajów. Świerzb u ptaków wywołują pasożyty z rodzaju Knemidocoptes (Cnemidocoptes). U papug jest to Knemidocoptes pilae, inne gatunki występują u drobiu i innych ptaków.

Świerzbowiec jest ściśle związany z żywicielem, czyli całe swoje życie spędza na żywicielu, na nim też zachodzą wszystkie stadia rozwojowe pasożyta. Objawy chorobowe związane są też ze wszystkimi stadiami świerzbowca.

Samica ma ok. 350-420 mikrometrów długości i 250-380 szerokości, samiec ok. 200 długości i 150 szerokości. Odnóża są krótkie i owłosione. U samców zaopatrzone są w przylgi osadzone na krótkich, niesegmentowanych szypułkach. Oskórek jest pofałdowany i schitynizowany.

Dorosła samica Knemidocoptes laevis gallinae
- ma podobny wygląd do K. pilae
(rysunek: R. Wall, D. Shearer "Veterinary Ectoparasites")

Samica w wydrążonych w naskórku korytarzach rodzi żywe larwy, które następnie przechodzą kolejne stadia rozwojowe. Sześcionożne larwy po kilku dniach przekształcają się w ośmionożne nimfy (u tego gatunku występują dwa stadia nimfy) i w końcu w formy dorosłe. U samic pełny rozwój trwa około 26 dni, u samców - 20 dni.

(rysunek: R. Wall, D. Shearer "Veterinary Ectoparasites")

Świerzbowce u papug bytują w naskórku. Patogeniczność świerzbowca polega na wywoływaniu reakcji zapalnej skóry (w odpowiedzi na drażnienie, a także na antygeny pasożyta) oraz mechanicznym uszkadzaniu naskórka.

U papug najczęściej opanowują okolice dzioba (górną część) i woskówkę, a także okolice oczu, czasem można je spotkać na nieopierzonych częściach nóg oraz (u papug bardzo rzadko) w okolicach kloaki i na innych nieopierzonych częściach ciała, do których papuga ma dostęp podczas czyszczenia.

Świerzbowce najczęściej występują u papużek falistych, u innych papug czasem się zdarzają.

(zdjęcie z Forum - AlicjaCL)

Zarażenie

Zarażenie świerzbem może nastąpić dwoma drogami. Po pierwsze, rodzice zarażają młode podczas karmienia (jest to podstawowa droga zakażenia). Drugą drogą zarażenia jest bezpośredni kontakt zarażonych miejsc dwóch ptaków (np. podczas wzajemnego karmienia). Zarażenie może nastąpić jedną z form rozwojowych świerzbowca; formą, która ma zdolność poruszania się. Dorosłe osobniki mają bardzo ograniczoną zdolność poruszania się. Świerzb może jednak ujawnić się dopiero po miesiącach lub nawet latach od zakażenia (stąd nieporozumienia co do możliwości zarażenia). Czynnikami sprzyjającymi ujawnieniu się choroby są stres (np. podczas transportu), niedobory żywieniowe, a także choroby nowotworowe. Tak więc świerzbowiec może się ujawnić nawet po paru latach u pojedynczo trzymanych ptaków, które nie mają kontaktu z żadnymi innymi ptakami.

(zdjęcie z Albumu - safix)

Objawy

Zaatakowana przez świerzbowce tkanka przyjmuje pumeksowaty (gąbczasty) wygląd i stopniowo rozrasta się. Może rozrastać się wszerz (zajmuje wtedy coraz większe obszary) jak i w pionie (powstają wtedy jakby stalaktyty).

Narośla mają kolor szarawy, białawy lub żółtawy. Oglądając je pod lupą, można zauważyć, że ich powierzchnia jest porowata, poprzecinana licznymi drobniutkimi kanalikami i dziurkami (wygląda jak pumeks). Nie leczony świerzb może doprowadzić do pokrycia całej głowy ptaka,  a także innych miejsc, takim szarym nalotem.

Świerzb na łapkach występuje rzadziej. Tutaj prawdopodobnie świerzb jest też w okolicach ujścia kloaki.
(zdjęcie z Forum - AlicjaCL)

(zdjęcie z Forum - AlicjaCL)

Pewne problemy z diagnozą może sprawiać jedynie całkiem początkowe stadium. Takie zmiany można czasem pomylić z mechanicznym zarysowaniem na dziobie. Łatwo można jednak to rozróżnić pod lupą: rysa jest wgłębiona, a ślady działania świerzbowca wypukłe.

Oprócz tego diagnoza jest w zasadzie prosta i można ją przeprowadzić nawet na odległość rozpoznając świerzb na zdjęciu - nie ma bowiem nic podobnego do zmian spowodowanych świerzbem.

Tutaj papużka ma zarówno przerośniętą woskówkę (tzw. brązowy przerost woskówki u papużek falistych) jak i świerzb. Na dziobie widać też zniszczoną warstwę rogowa dzioba (jakby wygryzienia) już po usunięciu nalotów świerzbowca.
(zdjęcie birds-online.de)

Leczenie

Jeżeli mamy do czynienia z całkiem początkowym stadium, to nie ma potrzeby stosowania żadnych leków, wystarczy smarowanie zmienionych miejsc olejem parafinowym (czystym, bez dodatków, do kupienia w aptekach). Nie wolno smarować olejem jadalnym, co w niektórych książkach jest jeszcze zalecane. Jeśli zmiany dotyczą okolic oczu należy przecierać zmienione miejsca wazeliną (też czystą, bez dodatków, np. zapachowych), stosowanie wszelkich innych środków powinno w takim przypadku podlegać stałej kontroli lekarza, specjalisty od ptaków.

(zdjęcie z Forum - Livia)

Stosowanie oleju parafinowego i wazeliny ma na celu odcięcie dostępu powietrza do pasożytów i tym samym spowodowanie ich uduszenia się (pasożyty te oddychają przez skórę).

W nowszej literaturze spotyka się jednak rady, aby nie stosować żadnych olejów czy wazeliny. Po pierwsze, mają one ograniczoną skuteczność, a po drugie, trzeba je stosować dość długo. Nie są też całkiem obojętne dla ptaków. Zaleca się wtedy smarowanie zmienionych miejsc 5-procentowym roztworem kwasu salicylowego w celu usunięcia narośli oraz leczenie farmakologiczne.

(zdjęcie z Forum - casthor)

Leczenie farmakologiczne

Przy bardziej zaawansowanym stadium (w zasadzie w każdym przypadku zilustrowanym w tym artykule) konieczne jest zastosowanie leczenia farmakologicznego. Polega ono na podaniu leku, który zabije pasożyty. Leczenie przeprowadza lekarz.

Najpowszechniej stosowanym środkiem jest iwermektyna (np. w postaci leku Ivomec). Stosuje się ją albo w formie pędzlowania zmienionych miejsc, albo nakropienia na skórę karku. Iwermektyny nie wolno podawać w iniekcjach u mniejszych papug, podanie doustne powoduje problemy u rozelli i innych papużek. Przy pędzlowaniu i nakrapianiu na skórę koniecznie należy przestrzegać dawkowania, nie wolno bowiem przekroczyć dziennej dawki (lek ten jest trucizną). Iwermektynę podaje się w zależności od gatunku (wielkości ptaka) w odpowiednim rozcieńczeniu. W poważniejszych przypadkach podanie leku należy powtórzyć po ok. dwóch do trzech tygodniach.

Więcej o iwermektynie i jej stosowaniu. Warto przeczytać zanim zastosuje sie lek.

Na tym zdjęciu pokazane jest najwcześniejsze stadium świerzbu (z pokazanych w tym artykule).
(zdjęcie z Forum - Karolina_PNGR)

Wspomaganie leczenia

Aby wspomóc leczenie należy podawać pożywienie, które jest bogate w witaminy. Ważna jest zwłaszcza witamina A. Niektórzy podają też witaminę C. Jeśli papuga nie chce jeść warzyw to kurację można wspomóc jakimś preparatem ogólnowitaminowym. Nie należy jednak podawać żadnych tanich preparatów dostępnych w sklepach zoologicznych.

(zdjęcie z Forum - kotor)

Dodatkowe środki ostrożności

Wprawdzie możliwość zarażenia świerzbem poprzez sprzęty, z którymi stykał się chory ptak, nie jest wymieniana w literaturze, nie zaszkodzi dokładne wymycie klatki i wymiana wszystkich sprzętów (żerdzie, budki, karmniki, zabawki), o które ptak mógł ocierać chore miejsca.

(zdjęcie z Albumu - Aferka12)

Komplikacje

Wnikające w skórę tuneliki stają się drogą, którą łatwo mogą do organizmu dostać się różne patogeny, często są to paciorkowce, ale także inne bakterie. Dochodzi wtedy do wtórnych infekcji bakteryjnych. Podobnie może dojść do wtórnych infekcji grzybiczych.

Zaatakowany dziób staje się kruchy i może się łamać. Ma też tendencje do przerastania. W przypadku zaatakowania łapek, przerastają też pazurki, które mają tendencję do skręcania się w sprężynkę.

(zdjęcie birds-online.de)

Poważną komplikacją jest sytuacja jak naloty zatkają dziurki nosowe, bo wtedy papuga ma problemy z oddychaniem.

Dość nietypowa postać świerzbu. W takiej sytuacji należy zrobić badania w kierunku grzybicy, ponieważ grzybica może wyglądać podobnie.
(zdjęcie: Beata Pudełko)

Podobna postać świerzbu.
(zdjęcie z mojego archiwum)

Świerzb w początkowym stadium nie zagraża życiu, bezpośrednie zagrożenie dla życia niesie dopiero w bardzo zaawansowanym stadium. Jednak nieleczony przez dłuższy czas  może doprowadzić do poważnych szkód. Przede wszystkim może bezpowrotnie zniszczyć warstwę rogową dzioba. Może także zniszczyć woskówkę, po leczeniu będzie ona wyglądała jakby wygryziona.

Leczenie świerzbu jest łatwe i daje gwarancje 100% powrotu do zdrowia, jeśli tylko zostanie przeprowadzone w porę.

Dodatkowe uwagi

Istnieje wiele gatunków i rodzajów świerzbowca. U papug występuje tylko Knemidocoptes pilae. Inne gatunki świerzbowca powodują np. u kur chorobę zwaną "wapiennymi nogami", mogą też powodować wypadanie piór. Występują one u drobiu, dlatego też niektórzy lekarze "diagnozują" świerzbowca w przypadku wypadania piór. U papug jednak w takim przypadku trzeba szukać innej przyczyny problemów z piórami.

Gatunek (rodzaj) świerzbowca powodujący chorobę u ptaków nie jest zaraźliwy dla człowieka oraz innych ssaków, i odwrotnie, gatunek (rodzaj) , który powoduje świerzb u ssaków nie jest zaraźliwy dla ptaków.

Źródła: Wedel A. "Ziervogel. Erkrankungen, Haltung, Futterung"; Pees M. "Leitensymptome bei Papageien und Sittiche"; Kaleta E. F.(red.) "Kompendium der Zirvogelkrankheiten"; A. Kruszewicz "Hodowla ptaków ozdobnych"; Harrison G., Lightfoot T. "Clinical Avian Medicine", J. L. Gundłach, A. B. Sadzikowski "Parazytologia i parazytozy zwierząt"; R. Wall, D. Shearer "Veterinary Ectoparasites: Biology, Pathology and Control"