Informacje ogólne

Jarzębina jest drzewem dorastającym nawet do 15 metrów, w Polsce spotyka się jednak niższe odmiany. Jest to drzewo długowieczne, zwykle żyje 100-150 lat, często osiąga nawet 200 lat.

Jarząb pospolity jest gatunkiem pochodzącym z terenu wschodnich Sudetów (Czechy), gdzie pojawił się ok. 1800 roku. Od tego czasu sprowadzano, głównie z Chin, wiele różnych ozdobnych gatunków jarzęba w celu poprawienia jakości owoców, nie udało się to jednak. Aktualnie rośnie w całej Europie (z wyjątkiem południowej Hiszpanii i Grecji) i Azji Mniejszej.

Zdjęcie: Joanna Karocka

W Polsce rośnie na całym niżu i w górach, gdzie sięga dość wysoko, bo aż po kosodrzewinę. Ponad górną granicą lasu przybiera na ogół formę karłowatą. Rośnie w lasach mieszanych i liściastych, a także w borach mieszanych i świeżych, często w drugim piętrze drzewostanu. Często sadzona jest w miastach jako roślina ozdobna.

Owoce jarzębiny są przysmakiem ptaków, nie nadają się jednak do bezpośredniego spożycia dla ludzi ze względu na zbyt gorzki i kwaśny smak.

Nadaje się do uprawy w doniczkach, w których może nawet owocować

Dostępność

Owoce można zbierać od końca sierpnia do października, potem zwykle opadają na ziemię. Pozostałe na drzewie owoce można zbierać także w zimie, po przemrożeniu, ale w tym okresie zostaną najprawdopodobniej zjedzone przez nasze rodzime ptaki, np. jemiołuszki, gile, gawrony, kawki.

Zdjęcie: Joanna Karocka

Zawartość składników odżywczych

Najbardziej wartościowe składniki to witamina C, której jarzębina zawiera duże ilości, oraz karoteny (prowitamina A, której jarzębina zawiera niewiele mniej niż marchewka). Ilość witaminy C po przemrożeniu spada o prawie połowę. Z innych witamin warto wymienić witaminę K.

Poza tym jarzębina zawiera sporo różnych cukrów (przede wszystkim fruktozę), dość dużo różnych kwasów oraz spore ilości garbników. Zawiera też różne sole mineralne. Owoce jarzębiny zawierają także dość duże ilości bioflawonoidów (tzw. witamina P), które są niezbędne do wchłaniania oraz prawidłowego działania witaminy C.

Przechowywanie

Świeżą jarzębinę można przechowywać kilka miesięcy w temperaturze 0-5 stopni i wilgotności 80-85% z dobrym dostępem powietrza do kiści owoców.

Na potrzeby domowe dla papug owoce te można mrozić lub suszyć. Jarzębinę można suszyć w piekarniku w temperaturze ok. 50 stopni C. Przy otwartym piekarniku taką temperaturę uzyskamy jak nastawimy na 80-100 st. C.

W trakcie przechowywania zmniejsza się zawartość witaminy C, jednak zachowuje się ona lepiej niż w innych owocach. Mniejsze straty witaminy C powoduje mrożenie.

Zdjęcie: Joanna Karocka

Problemy i wątpliwości

Jarzębina należy do rodziny różowatych Rosaceae i dlatego musimy się liczyć z tym, że cała roślina zawiera szkodliwe glikozydy cyjanogenne. Nie znalazłam wiarygodnych informacji o tym, aby w samych owocach znajdowały się glikozydy. Na pewno jednak znajdują się w pestkach co może być problemem w przypadku papug, które mogą pestki rozgryzać (połknięte w całości nie są szkodliwe). Nie znam jednak przypadków zatrucia u papug, myślę więc, że może to być problemem tylko wyjątkowo, w przypadku papug, które nie będą zjadały samych owoców, a tylko wydziobywały pestki i rozdziobywały je.

Jarzębina zawiera kwas parasorbowy, który ma pewne działanie drażniące na błony śluzowe, a także skórę. Kwas ten jest jednak dość niestabilny i w czasie gotowania przekształca się w kwas sorbowy, który jest nieszkodliwy; ulega też rozkładowi w czasie suszenia. Łukasz Łuczaj (autor piszący o dzikich roślinach w żywieniu ludzi) w swoich publikacjach podaje, że kwas parasorbowy jest rozkładany także przez mrożenie. Informacje takie można znaleźć również na popularnych stronach, także tych o papugach, ale nie udało mi się tego potwierdzić w żadnej poważnej publikacji (w nich jest mowa tylko o wysokiej temperaturze czyli gotowaniu i suszeniu).

Kolejnym problemem jest gorzki smak jarzębiny. Na pewno po przemrożeniu owoce jarzębiny stają się słodsze (rozłożeniu ulegają przede wszystkim garbniki). Kwestia przemrożenia czyli pozbycia się gorzkiego i kwaśnego smaku, jest ważna dla ludzi, dla których świeża jarzębina jest praktycznie niejadalna ze względu na smak; obecna jest więc we wszystkich źródłach opisujących jarzębinę w diecie ludzi. Prawdopodobnie stąd to przemrożenie trafiło do tekstów o papugach. W wielu publikacjach można zatem spotkać rady, aby owoce te podawać po przemrożeniu, myślę jednak, że to zależy od gustu papugi, która może woleć słodsze owoce, ale równie dobrze może wybierać te kwaśniejsze i bardziej gorzkie.

Owoce jarzębiny zawierają dość duże ilości alkoholu cukrowego sorbitolu, który u ludzi ma działanie przeczyszczające.

Jak podawać?

Zapewne lepiej będzie nie podawać większej ilości niesuszonej jarzębiny.

Niektórzy odradzają podawanie świeżej jarzębiny w ogóle. Wiadomo, że u ludzi większe ilości surowej jarzębiny mogą wywołać biegunki i wymioty. Takich danych odnośnie papug nie mam, ale prawdopodobnie ptaki mają większą tolerancję kwasu parasorbowego niż ssaki. W literaturze niemieckiej (Schnabl, Kunne, Grahl) poleca się dawanie świeżej jarzębiny tak samo jak suszonej i przemrożonej.

Ze względu na dużą zawartość cukrów owoce jarzębiny (pomijając zawartość innych składników) nie powinny być podawane w większych ilościach.

Sok całej rośliny, poza owocami, jest trujący ze względu na zawartość glikozydów cyjanogennych, nie należy więc podawać papugom całych gałęzi i liści.

Dodatkowe uwagi

Poza jarząbem pospolitym można spotkać także inne odmiany jarzębiny i gatunki z rodzaju Sorbus.

Owoce pozbawione goryczy mają m.in. morawska odmiana jarzębiny (S. aucuparia var. morawica) i jarząb słodki (S. aucuparia var. rossica major Spaeth.). Odmiana morawska wyróżnia się tym, że liście są ząbkowane tylko w części wierzchołkowej, a nie na całym obwodzie. Owoce są owalne i nieco większe. Natomiast jarząb słodki ma liście ząbkowane na całym obwodzie, ale są one popielato owłosione. Podobnie słodkie są owoce jarzęby szwedzkiego (Sorbus intermedia). Owoce tych odmian też zawierają kwas parasorbowy, a więc i do nich odnoszą się wszystkie zamieszczone wyżej uwagi.

Artykuł pochodzi ze stron Cockatiel czyli Nimfa, został napisany w 2005 roku. Aktualna wersja zawiera pewne zmiany i uzupełnienia.