Kokcydioza jest chorobą pasożytniczą wywoływaną przez pierwotniaki zaliczane do kokcydiów. Występuje u wielu zwierząt, jednak u różnych gatunków występują różne gatunki kokcydiów. Nie jest możliwe wzajemne zarażanie się pomiędzy gatunkami.

Jest to jedna z częstszych chorób, występuje przede wszystkim u młodych ptaków. Dorosłe ptaki są na ogół bezobjawowymi nosicielami.

Etiologia

Najczęściej kokcydiozę wywołują pierwotniaki z rodzaju Eimeria. Kokcydia mają jednego żywiciela.

U kur: Eimeria acervulina, E. brunetti, E. hagani (opisana tylko w Ameryce), E. maxima, E. mitis, E. mivati, E. necatrix, E. praecox, E. tenella.

U indyków: E. adenoides, E. dispera, E. gallopavonis, E. innocua, E. meleagridis, E. meleagrimitis, E. subrotunda.

U gęsi: E. anseris, E. kotlani, E. nocenes, E. stigmosa, E. truncata oraz Tyzzeria parvula.

U kaczek: E. danailovi, E. mulardi oraz Tyzzeria perniciosa, Wenyonella anatis, W. philipleveni.

Ptaki nie zarażają się od siebie pomiędzy gatunkami. Jeszcze inne kokcydia występują np. u ptaków dzikich, a także u ssaków.

Umiejscowienie

Kury: E. acervulina, E. mitis, E. mitavi, E. praecox - przedni odcinek jelita cienkiego; E. maxima, E. necatrix - środkowy odcinek jelita cienkiego; E. hagani - jelito cienkie; E. tenella - jelita ślepe; E. brunetti - odbytnica i stek.

Indyki: przede wszystkim jelita cienkie, poza tym E. gallopavonis, E. meleagridis - odbytnica i stek; E. adenoides, E. meleagridis - jelita ślepe.

Gęsi: E. anseris, E. nocenes - środkowy i tylny odcinek jelita cienkiego; E. kotlani - ujścia jelit ślepych, jelito proste, stek; E. stigmosa - przedni odcinek jelita cienkiego; T. parvula - środkowy odcinek jelita cienkiego. Wyjątkiem jest E. truncata, która umiejscawia się w kanalikach nerkowych (kokcydioza nerek).

Kaczki: wszystkie kokcydia umiejscawiają się w jelitach cienkich.

Cykl rozwojowy

Postacią inwazyjną (czyli taką, którą następuje zakażenie) jest wysporulowana oocysta. W zależności od gatunku oocysty zawierają różne liczby sporocyst (mniejszych "jajeczek" w oocyście), w których z kolei znajdują się różne liczby sporozoitów.

Cykl rozwojowy kokcydiów ma postać koła. Omawianie zacznę od momentu zjedzenia przez ptaka inwazyjnej oocysty. Rozwój wszystkich gatunków przebiega podobnie, różni się jedynie czasem kolejnych etapów. Wyjątkiem jest kokcydioza nerek u gęsi, w tym przypadku kokcydia rozwijają się w nerkach, a nie jelitach.

Cykl rozwojowy Eimeria tenella
(rys. "Choroby drobiu" M. Mazurkiewicz)

Po zjedzeniu przez ptaka oocysty dostają się do jelit. W jelitach uwalniają się sporozoity, które wnikają do komórek nabłonka jelit w miejscu właściwym dla danego gatunku pierwotniaków (tzn., albo jelito cienkie, albo ślepe itd.). Na tym etapie następuje rozpoznanie gatunku gospodarza. Sporozoity są w stanie przyczepić się i wniknąć jedynie do komórek właściwego dla siebie gospodarza.

Po wniknięciu do komórki gospodarza sporozoit wytwarza wokół siebie wakuole, żeby zapewnić sobie bezpieczeństwo.

Następuje pierwsza faza rozwoju - rozmnażanie bezpłciowe (schizogonia).

W komórce sporozoity przekształcają się w schizonty I generacji (rzędu). Następnie w wyniku wielu podziałów sporozoity dzielą się i powstają liczne merozoity. Merozoity I generacji opuszczają komórkę i wydostają się do światła jelit. Podczas opuszczania komórki dochodzi do jej rozerwania, a tym samym zniszczenia.

Następnie wnikają do kolejnych komórek nabłonka jelit, w których tworzą się schizonty II generacji, znacznie większe od poprzednich. W czasie kolejnego podziału schozontów powstają merozoity II generacji. Ponownie, jak w przypadku merozoitów I generacji, także te opuszczają komórki, a następnie wnikają do kolejnych. Przekształcają się tam w schizonty III generacji (są małe, a w wyniku ich podziałów powstaje mało merozoitów) oraz w gamonty, które zapoczątkowują rozmnażanie płciowe.

Rozmnażanie płciowe nazywa się gamogonią i przebiega ono w komórkach nabłonka jelit. Gamonty  różnicują się w makrogamonty (makrogamety) oraz w mikrogamonty (mikrogamety). Mikrogamety są ruchliwe, opuszczają komórkę i poszukują makrogamet, których jest znacznie mniej. Makrogameta zostaje zapłodniona przez mikrogametę i w wyniku tego powstaje zygta. Wkrótce po zapłodnieniu formuje się dookoła zygoty błona, która następnie przekształca się w odporną ściankę. Powstaje w ten sposób oocysta.

Oocysta zostaje wydalona razem z odchodami do środowiska. W momencie wydalenia nie jest jeszcze inwazyjna (tzn., że zjedzenie przez ptaka oocysty w takiej postaci nie powoduje zakażenia).

W środowisku następuje sporulacja oocysty. W zależności od gatunku sporulacja trwa od kilkunastu do ponad kilkudziesieciu godzin. Do sporulacji konieczna jest obecność tlenu, wilgoci oraz temperatura niższa niż temperatura ciała gospodarza (23-30°C). Środowisko suche i zimne hamuje sporulację. W czasie sporulacji następuje wytworzenie się właściwej dla danego gatunku kokcydiów liczy sporocyst oraz znajdujących się wewnątrz nich sporozoitów (też w liczbie właściwej dla danego gatunku kokcydiów).

Minimalny czas sporulacji dla najbardziej chorobotwórczych kokcydiów kur, E. tenella, E. necatrix i E. brunetti, to 18 godzin.

Inwazjologia

Zakażenie następuje w wyniku zjedzenia wysporulowanych oocyst znajdujących się w środowisku (w paszy, ściółce, wodzie). Możliwe jest także mechaniczne przenoszenie oocyst przez ludzi, poprzez sprzęt, przez zwierzęta gospodarskie i dzikie (ptaki, owady, gryzonie).

Pierwotniaki te są bardzo płodne (z jednej oocysty powstaje kilkadziesiąt, a nawet kilkaset tysięcy oocyst potomnych) co powoduje, że w środowisku znajduje się olbrzymia ilość oocyst.

Oocysty są bardzo odporne na warunki klimatyczne oraz na chemiczne środki dezynfekcyjne. Przykładowo oocysty E. tenella są w stanie przetrwać w temperaturze od minus 2°C do 0°C przez 10 miesięcy. W ściółce oocysty przeżywają parę dni ze względu na podwyższoną na ogół temperaturę oraz obecność amoniaku.

Patogeneza

Różne gatunki kokcydiów wykazują różną patogenność (chorobotwórczość). Najbardziej patogenne są E. tenella, E. acervulina, E. maxima i E. necatrix. W obrębie gatunku istnieją szczepy o różnej zjadliwości.

Kokcydia są pasożytami wewnątrzkomórkowymi, powodują więc niszczenie komórek nabłonkowych różnych odcinków układu pokarmowego. Dla większości gatunków Eimeria najbardziej patogenny jest okres drugiej schizogonii. Niektóre gatunki największe szkody powodują w czasie gamogonii i uwalniania oocyst.

Poza niszczeniem komórek nabłonka, w niektórych przypadkach, kokcydia powodują uszkodzenie krwionośnych naczyń włosowatych. Powoduje to krwawienia do jelit i w konsekwencji pojawienie się krwi w odchodach.

Bytowanie pierwotniaków w jelitach ma także wpływ na trawienie pokarmu i wchłanianie produktów trawienia, powoduje bowiem uszkodzenie oraz zanik kosmków jelitowych.

Czynnikiem powodującym dodatkowe problemy są towarzyszące kokcydiozie zakażenia bakteryjne. Uszkodzony nabłonek nie stanowi bowiem dla bakterii takiej bariery ochronnej jak nieuszkodzony. Najpoważniejszym patogenem wikłającym kokcydiozę są bakterie E. coli i Clostridium sp.

Odpowiedź immunologiczna

W kokcydiozie odpowiedź immunologiczna ma dość znaczny wpływ na przebieg choroby. Różne stadia rozwojowe są źródłem różnych antygenów. Za najbardziej immunogenne uważa się schizonty II generacji. W odpowiedź immunologiczną zaangażowany jest głównie układ odpornościowy przewodu pokarmowego - GALT.

Odpowiedź humoralna skierowana jest przede wszystkim przeciwno pozakomórkowym stadiom pasożyta.

Postaci choroby

Istnieje kilka podziałów kokcydiozy, w których bierze się pod uwagę różne kryteria.

Umiejscowienie pasożyta: kokcydioza jelita cienkiego, jelit ślepych, steku, nerek (u gęsi).

Obecność krwi w odchodach: kokcydioza z krwawieniem i bez.

Aktualnie rzadko mamy do czynienia z kokcydioza wywołaną przez jeden gatunek kokcydiów także większości podziałów nie można zastosować. Najczęściej wyróżnia się postać ostrą i przewlekłą.

Objawy kliniczne

Zarówno przebieg choroby jak i objawy zależą od bardzo wielu czynników; leżących zarówno po stronie pasożyta, jak i zakażonego ptaka.

Jeśli chodzi o kokcydia, to ważny jest gatunek (są gatunki bardziej i mniej chorobotwórcze), patogenność konkretnych szczepów (w obrębie gatunków są bardziej i mniej chorobotwórcze szczepy), liczba zjedzonych inwazyjnych oocyst (im więcej tym objawy poważniejsze, niewielka ilość w ogóle nie powoduje objawów).

W przypadku samego ptaka przebieg choroby i objawy zależą głównie od wieku ptaka (młodsze ptaki są bardziej wrażliwe), jego kondycji, jakości żywienia (pewne niedobory pogłębiają proces chorobowy), warunków, stanu układu odpornościowego (im lepsza kondycja i warunki tym łatwiejsze radzenie sobie z chorobą). Dodatkowy negatywny wpływ mają wszelkie czynniki stresowe oraz zakażenia niektórymi wirusami.

Duże znaczenie ma udział w zakażeniu innych patogenów, przede wszystkim bakterii, co może znacznie zmieniać obraz chorobowy.

Postać ostra (kury)

Wywołują ją głownie E. tenella i E. necatrix.

Występuje intensywna biegunka, na ogół z domieszką śluzu i krwi. Przy dużym ubytku krwi dochodzi do niedokrwistości. Skutkiem biegunki jest odwodnienie. Następuje spadek masy ciała. Ptaki są osłabione, mają nastroszone pióra, stoją skulone, często siedzą z przymkniętymi oczami i wykazują niechęć do wszelkiej aktywności. Nie chcą jeść, mogą natomiast więcej pić.

Śmiertelność jest wysoka, sięga nawet 100 %, zwłaszcza u ptaków 3-5 tygodniowych.

Postać przewlekła (kury)

Wywołują ją mniej patogenne gatunki i szczepy. Może też być wywołana przez mało intensywną inwazję E. tenella i E. necatrix, a także być zejściem postaci ostrej.

Występuje biegunka, ale na ogół bez domieszki krwi. Ptaki mają mniejszy apetyt, są osłabione. Zmniejsza się dynamika wzrostu w wyniku niewykorzystania paszy (problemy z trawieniem i wchłanianiem).

Śmiertelność jest bardzo niska, upadki zdarzają się sporadycznie.

U niosek kokcydioza powoduje spadek nieśności utrzymujący się przez kilka tygodni.

Indyki

Przebieg choroby oraz objawy nie są tak wyraźne jak w przypadku kurcząt. Większość inwazji przebiega bezobjawowo. U młodszych ptaków w przypadku intensywnych inwazji obserwuje się biegunkę z domieszką śluzu i niekiedy pasemkami krwi, utratę apetytu, nastroszone pióra, opuszczenie skrzydeł i ogólną apatię. U ptaków w wieku ponad 7-8 tygodni choroba przebiega łagodnie, może jednak powodować zahamowanie wzrostu i przyrostu masy ciała.

Kokcydioza u indyków ma przebieg podobny do histomonozy, salmonellozy oraz zapalenia jelit.

Gęsi

Objawy obserwuje się najczęściej u gęsi do 3 miesiąca życia.

Przy kokcydiozie jelit występuje silna biegunka (czasem z domieszką krwi), utrata apetytu, osłabienie, chwiejny chód. Śmiertelność może być znaczna.

Kokcydioza nerek występuje na ogół u ptaków w wieku od 3 tygodni do 3 miesięcy. Ptaki są osowiałe i słabe, czasem mimo zachowanego apetytu. Pojawia się biegunka, odchody są białe. Mogą występować zaburzenia równowagi, porażenia, skręty głowy i niedowłady. Śmiertelność może sięgać nawet 90 %.

Kaczki

Objawy występują u kacząt w wieku kilku tygodni. Podobnie jak u innych ptaków występuje apatia, osłabienie, utrata apetytu, obniżenie masy ciała. Pojawia się biegunka (z białożółtym zabarwieniem) , a niekiedy pojawia się krwawa biegunka. Śmiertelność może dochodzić do 70 %.

Diagnoza

Przebieg choroby oraz objawy mogą jedynie sugerować kokcydiozę. Potwierdzeniem jest badanie odchodów, w których wykrywa się oocysty. W normalnych badaniach nie określa się gatunku kokcydiów. Nie jest to jednak potrzebne.

Kokcydiozę można także stwierdzić w czasie sekcji po zmianach w jelitach. Potwierdzeniem jest znalezienie oocyst oraz różnych form rozwojowych pierwotniaków w zeskrobinie z błony śluzowej jelit.

Badaniom poddaje się także ściółkę, w której szuka się oocyst. Ściółka powinna zostać pobrana z różnych, najbardziej reprezentatywnych miejsc kurnika. Trzeba jednak pamiętać, że ptaki, które przechorują kokcydiozę stają się nosicielami.

Diagnoza różnicowa

Wiele chorób przebiegających z biegunką.

Leczenie i zapobieganie w drugiej części artykułu.

UWAGA: panuje powszechne przekonanie, że każda krew w odchodach oznacza automatycznie kokcydiozę. Nie jest to jednak prawda. Mimo, że kokcydioza jest jedną z częstszych chorób, to istnieje wiele innych przypadków, w których dochodzi do uszkodzeń jelit, w których także dochodzi do krwawień. U samic krwawienie może także pochodzić z układu rozrodczego. Branie pod uwagę także innych możliwości jest o tyle ważne, że jeśli założymy w ciemno, że mamy do czynienia z kokcydiozą i zaczniemy leczenie, a akurat nie będzie to kokcydioza, to stracimy czas, w którym można byłoby podawać inne leki.

Choroby przebiegające z biegunką.

Z drugiej strony, jak widać po przedstawionych przeze mnie objawach, krew nie zawsze pojawia się w odchodach ptaków chorych na kokcydiozę.

Badanie odchodów jest szybkie (wykonuje je lekarz na poczekaniu) i tanie.

Dokładne zrozumienie cyklu życiowego pierwotniaków, a także patogenezy (czyli mówiąc w uproszczeniu tego co pasożyt robi w organizmie ptaka) pozwoli na lepsze zrozumienie na czym polega choroba i skąd objawy kliniczne, a to z kolei pozwoli na lepsze rozpoznanie choroby. Dlatego w taki szczegółowy sposób oba te zagadnienia omówiłam.

Bibliografia

Zabrania się kopiowania i umieszczania tekstu na jakichkolwiek innych stronach internetowych. Zakaz dotyczy zarówno stron komercyjnych, jak i niekomercyjnych, w tym wszelkich blogów i forów dyskusyjnych. Zakaz kopiowania dotyczy zarówno całości tekstu jak i fragmentów, a także kopiowania ze zmienianiem niektórych słów (jest to nadal plagiat).

Informacje z tego tekstu mogą być wykorzystywane na ogólnych zasadach - wymaga to jednak podania w artykule źródła informacji czyli adresu URL artykułu..