Słowem "pododermatitis" określa się każdy stan zapalny spodów stóp czyli podeszwy. Jest to określenie medyczne. Zarówno przyczyny, jak i stopień zmian mogą być różne. Zapalenie podeszwy wikłane przez gronkowce określa się nazwą: stafylokokoza. Z tym, że nazwa stafylokokoza obejmuje także inne zakażenia gronkowcem. W literaturze anglojęzycznej na ogół występuje określenie "bumblefoot". Czasem terminem bumblefoot określa się bardziej poważne zmiany na nogach, natomiast "pododermatitis" określa w takiej sytuacji mniej zaawansowane zmiany.

Na ogół jednak określenia "pododermatitis" i "bumblefoot" traktowane są jak synonimy. W języku polskim, w weterynarii, używa się określenia "zapalenie podeszwy" i stosuje się je także w podobnych przypadkach u innych zwierząt.

Stan podeszwy ptaków jest miarą dobrostanu ptaków w hodowlach, zwłaszcza towarowych. Jest to wartość mierzalna.

Etiologia

Jest to na ogół choroba przewlekła.

Zaczyna się od zmian zapalnych skóry wywołanych różnymi czynnikami, a następnie dochodzi do zakażenia bakteryjnego. Najczęściej są to gronkowce (Staphylococcus aureus). W niektórych przypadkach z ran izoluje się także inne bakterie, przede wszystkim E. coli i Proteus, a także m.in. Clostridium, Pasteurella, Pseudomonas.

W niektórych, rzadkich przypadkach, choroba może być spowodowana zakażeniem grzybiczym (Candida, Aspergillus).

Zawsze jednak infekcja jest wtórna do uszkodzenia (albo mikrouszkodzenia) skóry. Skóra stanowi barierę, która chroni wnętrze organizmu przed czynnikami zewnętrznymi, w tym także przed znajdującymi się w środowisku patogenami. Na samej skórze oraz w otoczeniu znajdują sie ogromne ilości bakterii. W momencie jak ciągłość skóry zostanie przerwana do wnętrza wnikają bakterie. Nogi u ptaków są słabo ukrwione przez co dociera tam niewielka ilość komórek, które mają za zadanie walkę z patogenami. Dlatego organizm nie jest w stanie poradzić sobie z większością przypadków zakażeń w obrębie nóg. Słaba perfuzja spowalnia też proces zdrowienia.

Choroba może wystąpić u wszystkich ptaków. Przede wszystkim występuje jednak u drobiu (zwłaszcza wodnego), ptaków drapieżnych, papug oraz wróblowatych trzymanych w klatkach.

Przyczyny oraz czynniki usposabiające

W literaturze dyskutuje się na temat czynników, które przyczyniają się do rozwoju choroby. Jest ich co najmniej kilka, ich waga zależy od gatunku samych ptaków, jak i rodzaju hodowli. Pewne jest, że jest to choroba ptaków hodowlanych, trzymanych w nienaturalnych warunkach, nie występuje ona (lub występuje jedynie sporadycznie)  u ptaków dzikich.

Na wstępie trzeba sobie powiedzieć, że na rozwój stanu zapalnego podeszwy ma wpływ wszystko z czym podeszwa się styka czyli generalnie wszystko po czym ptak chodzi i na czym siedzi.

Jednym z najważniejszych czynników jest podłoże. Twarde, szorstkie i wilgotne podłoże (przede wszystkim betonowe) sprzyja powstawaniu zapalenia podeszwy. U ptaków wodnych często dochodzi do zapalenia podeszwy w wyniku chodzenia po żwirze. U ptaków nocujących na grzędach problem mogą stanowić nieodpowiednie grzędy. U ptaków trzymanych w klatkach najczęstszym powodem zapalenia podeszwy są nieodpowiednie żerdzie.

Bardzo ważnym czynnikiem jest ściółka, a konkretnie jej jakość. Wilgotna ściółka, podobnie jak wilgotne podłoże, powoduje rozmiękczenie skóry podeszwy, co wpływa na jej większą podatność na uszkodzenia. Sprzyja podrażnieniom także za niskie lub za wysokie pH ściółki. Na wysokie pH wpływ ma zwiększone stężenie amoniaku w powietrzu, a na niskie np. podawanie w pokarmie większej ilości kwasów.

Z jakością ściółki wiąże się też kolejny czynnik, a mianowicie stan zdrowia ptaków związany z układem pokarmowym. Wszelkie choroby przebiegające z biegunką powodują zabrudzenie i zawilgocenie ściółki, co sprzyja stanom zapalnym podeszwy. Podobnie jest w przypadku chorób nerek, które przebiegają ze zwiększonym wydalaniem płynnej części kałomoczu. Negatywny wpływ na podeszwę ma także sam kwas moczowy pochodzący z odchodów.

Wśród czynników środowiskowych wymienia się: niedostateczną wentylację, nierównomierne lub nieodpowiednie ogrzewanie, złą izolację. Oczywiście wszystkie te czynniki mają wpływ na jakość ściółki.

Z niektórych opracowań wynika, że przynajmniej pewien wpływ ma jakość ściółki, z którą mają kontakt pisklęta w pierwszym okresie odchowu. Dobrej jakości i sucha ściółka sprzyja lepszemu rozwojowi skóry podeszwy, która jest w późniejszym okresie życia bardziej odporna.

Pewien wpływ na powstawanie zmian na stopach ma masa ciała ptaka. Duży ciężar ptaka sprzyja powstawaniu urazów, a przede wszystkim może prowadzić do reakcji skórnych na nadmierne obciążenie. Dlatego też zapalenie podeszwy jest często notowane u brojlerów i indyków. U brojlerów zapalenie podeszwy notuje się częściej u kogutów niż u kur, zapewne wynika to z ich większej masy ciała.

Powstawaniu zmian zapalnych na podeszwach sprzyja także, choćby czasowe, ograniczenie ruchu. W związku z tym problem może pojawić się u chorych ptaków, które ze względu na chorobę muszą mieć ograniczony ruch.

Pododermatitis często pojawia się u ptaków, które straciły jedną nogę i w związku z tym cały ciężar ciała opierają na jednej nodze. A także u ptaków z czasowo (np. w wyniku złamania) unieruchomioną jedną nogą.

Pewien wpływ na powstawanie stanów zapalnych podeszwy ma także żywienie. Jako główne sprzyjające czynniki wymienia się przede wszystkim niedobór witaminy A, a także biotyny. Wśród innych czynników żywieniowych wymienia się metioninę, poziom strawnego białka oraz wysoką zawartość w pożywieniu nienasyconych kwasów tłuszczowych.

Anatomia kurzej stopy

Określeniem stopa na ogół obejmuje się palce kury. W niektórych anatomiach stopa obejmuje palce oraz skoki.

Odcinek, który nomenklaturze zootechnicznej jest nazywany skokiem, tworzy kość stępowo-śródstopowa. Są to połączone kości stępowe i śródstopia (kości te występują oddzielnie w życiu płodowym). Pozostałością po kościach śródstopia II, III, IV są położone na ich dalszych końcach bloczki. Z bloczkami tymi zestawiają się kości palców II, III, IV. Kość śródstopia I jest samodzielna, ale jest połączona z kością stępowo-śródstopową. Kończy się także bloczkiem, z którym zestawia się kość palca I.

(zdjęcie: Joanna Karocka)

Palce składają się z członów (paliczków). Palec I - z dwóch członów, palec II - 3, palec III - 4 i palec IV - 5. Człony bliższe palców połączone są z bloczkami kości stępowo-śródstopowej tworząc stawy śródstopowo-członowe. Staw pokryty jest podskórną tkanką tłuszczową, która pokryta skórą tworzy ochronną poduszeczkę na stopie ptaka. Nad stawem śródstopowo-członowym znajduje się poduszeczka śródstopowa (1). Człony palców połączone są stawami międzyczłonowymi i znajduje się na nich szereg poduszeczek członowych (2).

Do zmian spowodowanych stanami zapalnymi podeszwy oraz obrzęków tkanek miękkich dochodzi najczęściej w okolicy stawu śródstopowo-członowego i poduszeczki śródstopowej. Rzadziej w okolicy międzyczłonowej.

Objawy kliniczne

Zapalenie podeszwy można podzielić na dwa etapy. W pierwszym, w wyniku podrażnienia następuje aseptyczny stan zapalny, który przebiega jako kontaktowe zapalenie skóry. Pierwszym objawem jest pojawienie się zaczerwienienia, może też dochodzić do zaburzeń keratynizacji. Zauważalne są zmiany w charakterystycznym dla poszczególnych gatunków rysunku spodu stopy. Następnie pojawiają się płytkie nadżerki. W wyniku zwiększonego nacisku na podeszwę pojawia się reakcja obronna skóry i dochodzi do tworzenia odcisków.

U niektórych ptaków na tym etapie się kończy, nie dochodzi bowiem u nich do zakażenia i dalszego rozwoju choroby.

Pododermatitis u kaczki
(zdjęcie: Jolanta K.)

W momencie, kiedy ochronna bariera skórna zostanie przerwana lub osłabiona na tyle, że bakterie mogą wniknąć do środka, następuje ropne zapalenie. Jest to drugi etap choroby. Dochodzi wtedy do głębokich owrzodzeń, pojawiają się ropnie. Dochodzi do obrzęku tkanek miękkich.

Położona na spodzie stopy okolica stawu śródstopowo-członowego jest powiększona, czasem bardzo znacznie. Na obrzęku znajduje się jeden duży strup albo kilka mniejszych. Strup często jest zabrudzony odchodami ptaków, poprzyklejane są też do niego ziarna piasku i ziemia. Czasem sączy się ropowata substancja.

Z lewej strony strupa widać ropną substancję.
(zdjęcie: Iwona)

Ptaki dotknięte pododermatitis mogą kuleć, w przypadku większego bólu obserwuje się niechęć do poruszania się oraz oszczędzanie chorej nogi. W przypadku zajęcia chorobą obu nóg, ptak może leżeć. Wszystko to może powodować zmniejszone pobieranie pożywienia co skutkuje chudnięciem i postępującym osłabieniem.

Nacięta zmiana.
(zdjęcie: Jolanta K.)

W nielicznych przypadkach może rozwinąć się infekcja ogólna, na ogół posocznica, co w krótkim czasie kończy się śmiercią ptaka.

W pewnych przypadkach podobne zmiany mogą się tworzyć na stawach międzystępowych (zwanych w nomenklaturze zootechnicznej stawami skokowymi). Dzieje się tak przede wszystkim u ptaków chorych i osłabionych, które leżą na skokach i skórą otaczającą staw skokowy dotykają podłoża. Dochodzi wtedy do uszkodzeń skóry i tworzenia się odcisków. Na ogół jednak nie dochodzi do tworzenia się typowych zmian określanych jako bumblefoot (czyli obrzęków i strupów).

Patologia

Na nogach ptaków nie tworzą się ropnie z płynną ropą. Ropa zawsze ma postać serowatej masy. Bardziej płynna jest jedynie jeśli jest wymieszana z płynem stawowym. Z czasem wypełniająca ropień ropowata substancja może przybierać wygląd przypominający kamień. Dochodzi do powstania czopów ropnych. Z biegiem czasu wokół ropnia tworzy się włóknista torebka, która odgranicza go od zdrowej tkanki.

Ropnie czasem tworzą się też w fałdach skóry pomiędzy członami palców.
(zdjęcie: Iwona)

Infekcja rozprzestrzenia się w głąb czyli na ścięgna, stawy i ostatecznie kość. Mamy wtedy już do czynienia nie tylko z zapaleniem podeszwy, ale także z zapaleniem stawów i kości. W najbardziej zaawansowanych stadiach może dojść do trwałego uszkodzenia kości. Zajmowane mogą być torebki ścięgniste mięśni zginaczy palców co prowadzi do wykrzywienia członów palców.

Diagnoza

Na ogół do postawienia diagnozy wystarczą objawy. Problem może być jedynie w bardzo początkowym stadium. Aby ocenić czy doszło do ogólnej infekcji można wykonać badanie morfologiczne krwi. Przed antybiotykoterapią powinno się wykonać badanie bakteriologiczne z antybiogramem.

W bardziej zaawansowanych zmianach powinno się wykonać prześwietlenie nóg żeby ocenić stan stawów i kości.

Prześwietlenie nogi orła.
Na obu nogach widać obrzęk tkanek miękkich. Na prawej nodze widać zmiany okostnej (zaznaczone strzałką). Nie można ocenić dokładnego stanu kości i okolic stawu śródstopowo-członowego ze względu na cieniowanie przyklejonego do strupa piasku. W kościach lewej nogi nie widać zmian.
(zdjęcie: "Anatomical & Clinical Radiology of Birds of Prey" J. Samour)

Diagnoza różnicowa

W zasadzie terminem "zapalenie podeszwy" obejmuje się wszelkie zmiany zapalne zlokalizowane na podeszwie. Różnicowanie dokonuje się więc w ramach samego zapalenia (bakteryjne czy nie, jeśli bakteryjne, to jakie bakterie).

Podobne zmiany mogą dawać niektóre nowotwory, a pewnych przypadkach także zapalenia stawów o innym pochodzeniu.

Czasem dochodzi do stanów zapalnych i tworzenia się ropni wokół wbitego do stopy ciała obcego, np. drzazgi.

Leczenie

Generalnie leczenie polega na usunięciu zmienionej tkanki, zatrzymaniu infekcji

W stadach towarowych pododermatitis nie leczy się. Wymaga to bowiem indywidualnego leczenia, a w takich stadach nie ma na to warunków. Zawsze jednak występowanie tej choroby jest wskaźnikiem poziomu dobrostanu w danej hodowli.

W początkowych i lekkich przypadkach wystarczy zmiana warunków. Ewentualnie można podać witaminę A oraz zastosować lokalnie jakieś leki przeciwzapalne. W przypadku zainfekowania konieczne jest podanie antybiotyków. Antybiotykoterapia natrafia jedna na dwa zasadnicze problemy. Pierwszym jest powszechna oporność różnych szczepów gronkowca na wiele, a czasem i na wszystkie, antybiotyki. Dlatego radzi się zrobienie antybiogramu i dopiero na jego podstawie dobieranie antybiotyku. Drugi problem to trudność w uzyskaniu odpowiedniego stężenia antybiotyku w miejscu zakażenia. Odgraniczenie torebką uniemożliwia dotarcie antybiotyku do miejsca infekcji. Leczenie komplikuje się jeszcze bardziej, jak zajęte są stawy lub kości. Czasami konieczne jest podawanie antybiotyków przez okres nawet kilku tygodni.

Wycięty ropowaty czop.
(zdjęcia: Jolanta K.)

W zaawansowanym stadium, w przypadku występowania poważnych zmian na nogach, choroba wymaga interwencji chirurgicznej. Należy wyciąć (nie wyciskać!) strup, czop ropny, ropę, oraz wszystkie zmienione i objęte martwicą tkanki (nie usuwa się całego obrzmienia!). Zainfekowane pochewki ścięgniste oraz torebki stawowe muszą zostać oczyszczone z ropy i przepłukane.

Następnie trzeba opracować chirurgicznie ranę.  Do rany można zastosować antybiotyk, który przez dłuższy czas będzie działał miejscowo stopniowo uwalniając się. Ciekawą, a także wydaje się, że skuteczną, metodą jest miejscowe stosowanie preparatów z nanocząsteczkami srebra połączone z podawaniem ogólnym antybiotyków.

Po samym zabiegu powinno się założyć specjalny opatrunek, który zmniejszy nacisk wywierany na ranę. W przeciwnym razie rana będzie sie gorzej goić. Opatrunek taki wykonuje się w ten sposób, że w kilku gazikach wycina się na środku dziurę wielkości rany i przykłada gaziki. Następnie całość trzeba zabandażować. W ten sposób ptak chodząc nie będzie opierał ciężaru na ranie, rana będzie w powietrzu. Można zastosować opatrunek z waty czy innego nadającego się do kontaktu ze skórą materiału. Waty nie można stosować bezpośrednio na i w okolicy rany.

W niektórych przypadkach konieczne jest zszycie skóry oraz rekonstrukcja poduszeczki śródstopowej, albo w ogóle podeszwy. Wykonuje się to po wyleczeniu infekcji.

Do dezynfekcji tego typu zmian (zarówno przed operacją, jak i potem) zaleca się preparaty z chlorheksydyną w alkoholu. Wiele popularnych środków dezynfekcyjnych ma w takich wypadkach słabe działanie, nie zaleca się więc ich stosowania.

Na ogół zaleca się podanie antybiotyku przed operacją. Powoduje to zahamowanie infekcji, zmniejszenie obrzęku oraz stanu zapalnego. W przypadku dużych dolegliwości bólowych antybiotyk kojarzy się z lekami przeciwbólowymi. Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne (NLPZ) podaje się także po operacji.

W trakcie leczenia ptaka powinno się odseparować od odchodów, ponieważ chodzenie po odchodach dodatkowo może zainfekować ranę.

W bardzo zaawansowanych zmianach, zwłaszcza obejmujących kości, leczenie może być mało skuteczne i generalnie źle rokować. W takich przypadkach zaleca się eutanazję.

UWAGA: wycięcie ropnia powinno być przeprowadzone przez lekarza. Nie jest to wyciśnięcie krosty ropnej, jest to zabieg operacyjny. Powinien być przeprowadzony w narkozie. Poza tym tylko lekarz jest w stanie ocenić jak daleko są posunięte zmiany i jakie zastosować leczenie. Operacji nie powinien przeprowadzać hodowca. Niestety często można spotkać zalecenia samodzielnego usuwania zmian. Według mnie wynikają one z tego, że wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego z jakim bólem dla ptaka wiąże się taki zabieg, a także z tego czym naprawdę jest ta choroba. Poza tym nieumiejętnie przeprowadzony zabieg, nie dość, że przysparza ptakowi cierpienia, to jeszcze może doprowadzić do pogorszenia się stanu ptaka. Może bowiem dojść do zakażenia sąsiednich tkanek. Można także doprowadzić do zakażenia krwi czyli sepsy, co prawie zawsze skończy się śmiercią ptaka.

Mam nadzieję, że ten artykuł przyczyni się do rozpowszechnienia wiedzy na temat tej choroby.

Bibliografia + "Avian Medicine" J. Samour; "Avian Medicine and Surgery in Practice" B. Doneley; "Bird Diseases" L. Armall, I. F. Keymer; "Foot-Pad Dermatitis in Broilers and Turkeys" Ch.C. Berg oraz artykuły.

Zabrania się kopiowania i umieszczania tekstu na jakichkolwiek innych stronach internetowych. Zakaz dotyczy zarówno stron komercyjnych, jak i niekomercyjnych, w tym wszelkich blogów i forów dyskusyjnych. Zakaz kopiowania dotyczy zarówno całości tekstu jak i fragmentów, a także kopiowania ze zmienianiem niektórych słów (jest to nadal plagiat).

Informacje z tego tekstu mogą być wykorzystywane na ogólnych zasadach - wymaga to jednak podania w artykule źródła informacji czyli adresu URL artykułu..